Twitter

Miękkie zegary Dalego to kolejny przykład na to, że jego surrealistyczne obrazy zawierają spójną symbolikę, pozwalającą je interpretować w świetle filozoficznych i religijnych idei naszej kultury.

Tak więc obraz „Kuszenie świętego Antoniego” zwiera niewątpliwe odniesienia do teorii Freuda (zob. Salvador Dali: Kuszenie świętego Antoniego i motywy Freudowskie), obraz „Ostatnia Wieczerza” jest ezoteryczną interpretacją chrześcijańskiego misterium Eucharystii (zob. Obraz Ostatnia Wieczerza Salvadora Dali – Chrystus jako widmo), a na obrazach przedstawiających Ukrzyżowanie ma nam on do powiedzenia na ten temat rzeczy ważne i zdecydowanie niebanalne (zob. Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali jako wyobrażenie Ducha Świętego i Obraz „Ukrzyżowanie” Salvadora Dali – symboliczna spekulacja).

Miękkie zegary Dalego to jeden z najsłynniejszych obrazów XX wieku, który stał się ikoną surrealizmu. Ale sam fakt, że coś jest bardzo znane, nie znaczy bynajmniej, że jest już gruntownie poznane, tak że już wszystko o tym wiadomo. I z takim właśnie nastawieniem przystępuję do interpretacji tego obrazu.

Miękkie zegary Dalego (właściwy tytuł: Trwałość pamięci), 1931, olej na płótnie, 24 x 33 cm, The Museum of Modern Art, Nowy Jork

Kup wydruk na płótnie: Salvador Dali, Miękkie zegary

Miękkie zegary Dalego – czas fizyczny i czas subiektywny

Miękkie zegary Dalego to obiegowy tytuł obrazu Salvadora Dali, którego właściwy tytuł brzmi „Trwałość pamięci” (La persistencia de la memoria). Tytuł ten wskazuje na że to, że tematem tego obrazu jest czas: czas mierzą zegary, to zaś, co przemija w czasie, zachowuje się w pamięci. W refleksji na temat czasu odróżnia się obiektywny jednostajny i jednokierunkowy czas fizyczny i czas subiektywny, związany z tym, że człowiek jako świadomość siebie istnieje nie tyle w przestrzeni, co w czasie, mianowicie w teraźniejszości rozpiętej pomiędzy przyszłością jako czymś nieznanym, czego się oczekuje, a przeszłością, która zostaje zachowana w pamięci, przez co możliwe jest cofnięcie się myślą do tego, co przeminęło. To zachowywane przez pamięć istnienie w czasie ma liczne luki spowodowane naprzemiennymi stanami snu i jawy oraz zapominaniem. Dlatego pamięć może być przyrównana do sera pełnego dziur, chociaż w serze, który się przyśnił Salvadorowi Dali i stał się inspiracją dla tego obrazu, nie chodziło o dziury, lecz o to, że się on rozpływał (dokładniej biorąc, był to camembert).

Miękkie zegary Dalego – czas i przestrzeń

Na obrazie Miękkie zegary Dalego występują odniesienia zarówno do obiektywnego czasu fizycznego, jak i do czasu subiektywnego. Prostopadłościenna bryła na dole po lewej stronie reprezentuje przestrzeń z jej trzema wymiarami – jej krawędzie to układ współrzędnych x, y, z. Czas dla fizyków jest czwartym wymiarem, lub połową czwartego wymiaru ze względu na swoją jednokierunkowość, uniemożliwiającą cofanie się w czasie. W tym sensie mówi się o czasoprzestrzeni jako o sumie czasu i przestrzeni. Uschłe drzewo wyrastające z tej bryły może symbolizować czas ze względu na to, że rośnie w jedną stroną – od korzeni w górę lub od pnia na bok, ale nie na odwrót – i ze względu na to, że to, co rozwija się w czasie, ma swój kres, przestaje dalej rosnąć, umiera i usycha.

Miękkie zegary Dalego – czas jako sposób istnienia podmiotu

Czas subiektywny symbolizuje zegar w połowie szerokości obrazu, rozlany na czymś, co przypomina camembert z zamkniętą powieką z długimi rzęsami. Zamknięta powieka symbolizuje zwrócenie się do wewnątrz, stan, w którym zewnętrzna przestrzeń znika, a istnieje już tylko czas jak wewnętrzna rzeczywistość podmiotowa. Brak zewnętrznego widzenia wyraża dodatkowo czarne tło, na którym widoczny jest ten „ser”.

Miękkie zegary Dalego – zegar jako model podmiotowego obracania się wokół własnej osi

Poza tym, że subiektywny czas jest sposobem istnienia podmiotu, również sama okrągła forma zegarka z kręcącymi się wokół osi wskazówkami stanowi model podmiotu jako kręcenia się wokół własnej osi. Faktycznie podmiotowy punkt centralny ma realność jedynie dzięki temu kręceniu się wokół niego. Świat zewnętrzny służy tu za punkt odniesienia, jako coś, co pozwala utrwalić własną tożsamość poprzez wycofywanie się z niego do siebie i wychodzenie z siebie ku niemu jako temu, co inne. By własna tożsamość nie była w tej relacji nazbyt abstrakcyjna, dobrze jest, żeby zewnętrzne otoczenie było jakąś wartością stałą, mającą określoną własną tożsamość. Na obrazie Miękkie zegary Dalego tym zewnętrznym punktem odniesienia jest, jak się wydaje, widok portu Lligat, który widzimy na najdalszym planie.

Miękkie zegary Dalego – horyzontalny i wertykalny wymiar ludzkiego istnienia

Dzięki zewnętrznemu punktowi odniesienia jesteśmy nie tylko teraz, ale również tu. Bez tego nie bardzo wiemy, gdzie jesteśmy, i nawet kierunków nie potrafimy określić. Człowiek-zegar na obrazie Dalego przedstawiony jest w lewym dolnym rogu jako leżący poziomo, następnie jednak załamuje się w taki sposób, że jedna połowa leży poziomo, a druga zwisa pionowo. Można przy tym zauważyć, że pionowo ustawiona jest wskazówka godzinowa, a poziomo – minutowa. Co to znaczy? Symbolicznie biorąc, życie ludzkie ma wymiar horyzontalny, czysto doczesny, i wymiar wertykalny – zwrócony ku niebu i temu, co wieczne. Sądząc po randze wskazówek, życie wieczne ma większą wagę, gdyż na jedną godzinę składa się 60 minut – niby sześćdziesiąt lat na jedno życie, liczone od narodzin do śmierci i oceniane z innej perspektywy niż doczesna.

Miękkie zegary Dalego – śmierć ciała i ukrzyżowanie ducha

Trzeci zegar zwisa smętnie po obu stronach suchej gałęzi. W tym wypadku nie ma już żadnej perspektywy doczesnej, żadnego wymiaru horyzontalnego. Jeżeli porównamy go z pierwszym zegarem leżącym poziomo, który dla odmiany nie ma żadnej perspektywy wertykalnej, to nasunie się nam tu w naturalny sposób odróżnienie ducha od ciała. Duch się realnie odróżnia od ciała wtedy, kiedy je opuszcza w chwili śmierci. Ten pierwszy zegar jest więc martwym ciałem. Nie widać na nim wskazówek. Jego wewnętrzny czas już go opuścił, a od zewnątrz oblazły go mrówki, by go pożreć.

Natomiast ten zwisający smętnie z gałęzi trzeci zegar nabiera w tym kontekście znaczenia Ukrzyżowania. Pionowo rosnący pień jest odpowiednikiem tego, co ważniejsze – wskazówki godzinowej – a pozioma gałąź reprezentuje wskazówkę minutową i horyzontalny wymiar życia. Ukrzyżowanie ducha polega więc na tym, że się on wciela, czyli zstępując ze świata duchowego na ziemię, wikła się w relacje poziome, z których wywikłać może się tylko poprzez śmierć. I takie ostateczne sprawy objawione zostały na obrazie Miękkie zegary Dalego przez to, że najadł się on na kolację sera.