Twitter

Dziś Salvador Dali i obraz „Kuszenie świętego Antoniego”. Dokonam analizy i interpretacji tego obrazu wskazując na liczne motywy freudowskie występujące w jego słynnym dziele.

Słynny kataloński malarz Salvador Dali znany jest jako surrealista i ekscentryk. Łatwo na jego obrazach rozpoznać klasyczną symbolikę Freudowską. Koncepcja Freuda była modna w czasach, kiedy Salvador Dali tworzył surrealistyczne obrazy i jeśli brać ją na serio, to dzieła Salvadore Dalego w których jest pełno odniesień do psychoanalizy Freuda łatwo uznać nie za ekscentryczne, ale przeciwnie, za całkiem realistyczne, choć odnoszące się do specyficznej rzeczywistości podświadomości, snów itp.

Dokonanie analizy i interpretacji dzieła Salvadora Dali „Kuszenie świętego Antoniego” nie jest trudnym zadaniem. Artysta łączy historię świętego Antoniego Pustelnika, egipskiego ascety, który kuszony był na pustyni przez demony (ukazujące się mu w postaci nagich kobiet i potworów) właśnie z teorią psychoanalizy Zygmunta Freuda, w szczególności z seksualnym wyjaśnianiem symboli pojawiających się w snach. W poniższej analizie obrazu postaram się wskazać, jakie motywy z psychoanalizy Freuda pojawiają się na obrazie. Przy okazji – nie mylmy świętego Antoniego pustelnika ze świętym Antonim z Padwy (patrona rzeczy zgubionych).  

Salvador Dali, „Kuszenie świętego Antoniego”

1946, olej na płótnie, 89.7 x 119.5 cm. Musées Royaux des Beaux-Arts de Belguique, Bruksela

Salvador Dali, „Kuszenie świętego Antoniego”, obraz na płótnie.

Pierwszy motyw Freudowski – symbole falliczne

Goły święty Antoni to motyw często pojawiający się w snach: śni nam się, że jesteśmy nadzy – jako sytuacja kłopotliwa.

Stający dęba koń naprzeciw świętego Antoniego to wyobrażenie silnej erekcji, zapewne samego pustelnika, ale tego nie widzimy, gdyż pozycja jego ciała jest taka, żeby to ukryć przed widzem. Ale mowa ciała jest bardzo sugestywna: wszystkie mięśnie są naprężone, prawa ręka wyciągnięta jest energicznie przed siebie pod takim kątem jak sterczący fallus, kierując się w okolice końskiego krocza, a dalej – w stronę przyrodzenia wygiętej lubieżnie nagiej kobietystojącej w złotym pucharze. Jeżeli uznać, że koń jest symbolem erekcji świętego Antoniego, to zwrócony w stronę kobiety obleśny koński pysk z wywalonym ozorem pokazuje wyraźnie, co wzbudziło w pustelniku takie gwałtowne pożądanie.  

W tym kontekście również krucyfiks w dłoni kuszonego biedaka staje się symbolem fallicznym, z tym, że falliczny charakter ma tylko pionowy element krzyża, natomiast jego poprzeczne ramię wyraża zamiar przekreślenia, zanegowania tego wszystkiego, co oznacza członek w stanie wzwodu. Sznurek zwisający z krzyża ma podwójne znaczenie. Z jednej strony symbolizuje on spętanie, kontrolowanie popędu, a w kontekście konia – uzdę, zważywszy że ma on dwa zakończenia, dwa cugle. Z drugiej zaś strony zawarte jest w tym przeciwstawienie sztywności kija i wiotkości sznurka – wyrażające pobożne życzenie pustelnika, żeby wzwód ustąpił i powrócił zwis.

Drugi motyw Freudowski – trójdzielna struktura osobowości: Id, Ego i Superego

Do koncepcji Freudowskiej nawiązuje również sakralna budowla, spoczywająca na grzbietach dwóch słoni, z postacią stojącą na jednej nodze na szczycie kopuły. Słoń to Id, Libido, Podświadomość. Budowla to Ego, a postać na kopule – Superego. Ponieważ w środku budowli, co widać przez otwarte drzwi, znajduje się nagie ciało kobiece z wyeksponowanymi narządami płciowymi, więc można powiedzieć, że Salvador Dali pokazuje w taki sposób opresyjną funkcję kultury – ta kultura jest wprawdzie wielka i wspaniała, jak ta złocista budowla (poniekąd „złota klatka”), ale gnębi, uciska, ogranicza, frustruje naszą prawdziwą, autentyczną naturę, która nie jest w swej istocie bynajmniej ludzka, ale zwierzęca, przede wszystkim zaś seksualna.

Trzeci motyw Freudowski – Eros i Tanatos

Ale ta budowla jest podwójna – jej wyższa część wspiera się na głowach słoni, a niższa – na ich zadach. Ta niższa część jest w ruinie, a na jej dachu stoi postać wyobrażająca śmierć. Należy ją ujmować łącznie z nagą kobietą widoczną przez drzwi w pierwszej części budowli.  W ten sposób Salvador Dali przedstawił dwie główne siły kierujące ludzkim życiem, które nazwał Erosem i Tanatosem. Pierwszy popęd, Eros, kieruje się ku życiu, drugi zaś – ku śmierci. Skądinąd pomiędzy nogami świętego Antoniego widzimy trupią czaszkę. Jest on najwyraźniej ideologicznie wrogi życiu, choć fizjologicznie sprawa ma się całkiem inaczej, gdyż w trakcie kuszenia jest we władzy Erosa. Trupia czaszka jest zaś symbolem Tanatosa (i krucyfiks zapewne też).

Czwarty motyw Freudowski – twórczość jako sublimacja popędu seksualnego

Słoń widoczny po prawej stronie obrazu na najdalszym planie ma na grzbiecie wielką wieżę, która jest, oczywiście, symbolem fallicznym. Przebija się ona przez chmury, sięgając w niebo. Wyobraża on sublimację popędu jako źródło kultury. I zresztą widać wyłaniające się ponad chmurą fragmenty hiszpańskiego Escorialu ( https://pl.wikipedia.org/wiki/Escorial ), który ma symbolizować właśnie ludzką kulturę. Ideę sublimacji wyraził Dali za pomocą chmur. Chmury przesłaniają, zakrywają. Co zasłaniają? Oczywiście Libido, które staje się kreatywnością kulturową – pod warunkiem, że jest niezaspokojone. I faktycznie, ta wieża sterczy samotnie, nie ma w pobliżu niczego, czym mogłaby się autentycznie zaspokoić, zaspokaja się więc zastępczo, nie tak, jakby naprawdę chciała, choć jeśli sprawę zasłonić chmurami, to może się wydawać, że jest inaczej, niż jest.

Piąty motyw Freudowski – symbole waginalne i falliczne

W odróżnieniu od tego drugi symbol falliczny widoczny na grzbiecie słonia, czyli ten ostro zakończony, z pięcioma kulami o coraz mniejszych średnicach, ma w pobliżu symbol waginalny, mianowicie złoty puchar, w którym stoi naga kobieta. Ostre przedmioty to oczywiście narzędzia penetracji, a te kule to jakby kule armatnie, bo fallus to również taka armatka, z której się strzela w wiadome miejsce. A jak się nie strzela, to trzeba sublimować. Pod tym słoniem z ostrą armatką widać malutką postać trzymającą za rączkę jeszcze mniejsze dziecko. Jasne jest więc, że ta armatka służy do rozmnażania i nie jest żadnym narzędziem szatana.

Szósty motyw Freudowski – represyjny charakter kultury

Ale trochę bardziej w prawo na bliższym planie, pod słoniami z ładunkiem, które interpretowałem jako Id – Ego – Superego, widzimy księdza z krzyżem naprzeciw człowieka, któremu zapewne wmawia, że seks jest grzechem i diabelską pokusą. A święty Antoni, będąc pustelnikiem, nie ma komu tego wmawiać, więc wmawia to sam sobie, choć dokonuje projekcjiswojej chuci na zewnątrz i widzi ją w postaci demonów.

Siódmy motyw Freudowski – Libido jako najpotężniejsza energia kierująca człowiekiem

Co się tyczy słoni i ich długich, cienkich, pajęczych nóg, zauważmy, że Salvador Dali namalował już takiego słonia na obrazie jeszcze bardziej Freudowskim w swym charakterze, a do tego z jawnym odniesieniem do snu, pt. „Sen wywołany lotem pszczoły wokół owocu granatu na sekundę przed przebudzeniem”.

Salvador Dali, „Sen wywołany lotem pszczoły wokół owocu granatu, na sekundę przed przebudzeniem”

1944, olej na płótnie, 51 x 40.5 cm, Lugano-Castagnola (Szwajcaria), zbiory Thyssen-Bornemisza

Salvador Dali, „Sen wywołany lotem pszczoły wokół owocu granatu, na sekundę przed przebudzeniem”

Otóż słoń to największe zwierzę lądowe, skoro więc jest on symbolem Id, Libido, Podświadomości, to zarazem wynikają z tego gigantyczne rozmiary tej sfery w porównaniu z malutkimi w tym zestawieniu rozmiarami świadomego Ego. Tak uważał Freud i Salvador Dali zapewne też.

Ale Dali dodał od siebie do koncepcji Freuda owe osobliwe nogi, które mają dwie funkcje. Po pierwsze, wynoszą one cały problem popędu płciowego w wysokie rejony, tzn. wyolbrzymiają go i nadają mu znaczenie religijne, wiążąc go z grzechem i diabłem. To jest właśnie robota tego malutkiego księdza z krzyżem pod brzuchem ogromnego słonia wysoko ponad jego głową. A Salvador Dali komentuje to tak: cała to rozdęta przez religię do granic absurdu koncepcja seksu jako grzechu stoi na cieniutkich nóżkach. Wystarczy w odpowiedzi na wyciągnięty krzyż księdza popukać się w czoło, a słonie runą na ziemię i przestaną nas straszyć z nieba.

Ósmy motyw Freudowski – geneza Superego

Widzimy zresztą tuż nad horyzontem coś białego, co spada z góry – jakiś szal, ale z głową i z jednym skrzydłem. Jest to, jak się wydaje, element związany znaczeniowo z postacią stojącą na jednej nodze na kopule na samej górze obrazu, którą zinterpretowałem jako Superego. Superego ma w koncepcji Freuda pochodzenie ziemskie, tworzy się ono w rezultacie działalności, jakiej dopuszczają się na nas rodzice, nauczyciele, wychowawcy i katecheci. Ale potem działa ono tak, jakby zawarte w nim normy, zakazy i nakazy pochodziły z góry. Dla naszego stanu umysłowego znacznie lepsze i zdrowsze jest ściągnięcie Superego z powrotem na ziemię i sprowadzenie go do jego faktycznego źródła.

Pozostają jeszcze te dwa kamienie widoczne w prawym dolnym rogu. Są one przeznaczone dla widza i wzywają go, aczkolwiek warunkowo, do czynu: „Kogo gorszy seks i pokazywanie nagiego ciała, dla kogo jest to grzech i uważa, że sam jest bez grzechu, niech weźmie te kamienie i pierwszy rzuci, w co uważa za stosowne”.

Na blogu Autumn Art we wpisie „Rozważania na temat malarstwa – Salvadore Dali” znalazłem zdjęcie przedstawiające Salvadora Dali przy pracy nad „Kuszeniem świętego Antoniego”. Pozuje mu naga modelka.

Zgadzam się w pełni z autorem bloga, że Salvador Dali potrzebował modelki aby wejść w temat, czyli samemu wystawić się na pokusy, którymi dręczony był święty Antoni. Ale przypisywanie Dalemu zamiarów budujących w sensie katechetycznym, tzn. intencji piętnowania grzechów ludzkich, uważam za totalne nieporozumienie w zestawieniu z wiedzą o tym, kim był ten programowy skandalista Salvador Dali. A interpretowanie konia – dla mnie symbolu erekcji – jako symbolu hazardu w sensie gry na wyścigach konnych też mnie nie przekonuje. Ale to nic w porównaniu z wyjaśnieniem „Kuszenia świętego Antoniego” Salvadora Dali podanego przez Joannę Erbel w Biurze Tłumaczeń Sztuki: Salvador Dali, Kuszenie świętego Antoniego, po przeczytaniu którego kompletnie osłupiałem.    

Jeżeli masz własną interpretację „Kuszenia świętego Antoniego” Salvadore Dali, to podziel się nią z nami w komentarzu pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię