Twitter

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – u malarza renesansowego taka niebanalna teologia raczej nie dziwi, a są też mocne podstawy, żeby uważać Rafaela za jednego z wtajemniczonych, o czym świadczy również inny jego obraz, na którym oprócz Madonny jest mały Jan Chrzciciel i dwóch małych Jezusów (zob. Dlaczego na obrazie Rafaela „Madonna del Duca di Terranuova” jest dwóch Jezusów?), a także „Madonna ze szczygłem” (zob. Madonna ze szczygłem, Rafael – ożywianie ptaszka).

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża to jednak tylko jeden trop interpretacyjny, gdyż rzucający się w oczy na tym obrazie trójkąt, którego wierzchołkami są głowy świętego Sykstusa, świętej Barbary i Madonny z Dzieciątkiem, nasuwa też przypuszczenie, że Rafael przedstawił nam na tym obrazie przede wszystkim swoją teologię Trójcy Świętej. Najsłynniejszym obrazem przedstawiającym Trójcę Świętą jest zapewne Trójca Święta Rublowa (zob. Kto jest kim na ikonie „Trójca Święta” Rublowa). Przedstawienie Trójcy Świętej w postaci trzech aniołów – jak to jest u Rublowa – odnajduję również na obrazie „Chrzest Chrystusa” Piero della Francesca (zob. Obraz „Chrzest Chrystusa” Piero della Francesca – czy trzej aniołowie to Trójca Święta?). Ale na omawianym obrazie Rafaela widzimy postacie o określonej tożsamości, różnej od osób Trójcy Świętej, więc odnalezienie tu Trójcy Świętej jest dość daleko posunięta interpretacją.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża, 1513-1514, olej na płótnie, 265 x 196 cm, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie

Kup obraz na ścianę: Madonna Sykstyńska, Rafael

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – kim są postacie na obrazie?

Po lewej stronie stoi święty Sykstus II (papież i męczennik – jego atrybutem jest tiara w lewym dolnym rogu obrazu). Jest to zarazem portret zmarłego w 1513 roku papieża Juliusza II (Giuliano Della Rovere), znanego jako wielki mecenas sztuki (na jego zamówienie tworzyli Michał Anioł, Bramante i Rafael). Święty Sykstus był zresztą patronem rodziny Della Rovere. Na środku obrazu widzimy Madonnę z Dzieciątkiem – w niebie. Po prawej stronie klęczy święta Barbara z Nikomedii, dziewica i męczennica z III wieku. Jednym z jej atrybutów jest wieża. Wokół Madonny z Dzieciątkiem namalowanych jest mnóstwo eterycznych głów mieszkańców nieba. Na samym dole widzimy dwa aniołki, oparte zapewne na grobowcu papieża Juliusza II.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża i wierzchołek trójkąta symbolizującego Trójcę Święta

Cała scena przedstawiona na obrazie dzieje się w niebie, a rozsunięta zasłona sugeruje, że Rafael odsłania nam jakieś wielkie niebiańskie misterium. Jest to misterium Trójcy Świętej. Święty Sykstus reprezentuje tu, oczywiście, Boga Ojca, który spogląda w stronę Syna i trzymającej go na ręku Madonny. Układ jego prawej dłoni wskazuje liczbę dwa – poprzez przeciwstawienie kciuka i palca wskazującego. Liczba ta  oznacza zarówno Matkę z Synem, jak i dwie natury Syna Bożego – boską i ludzką. Z kolei jego prawa dłoń, położona na sercu, wiąże symbolicznie Syna z Sercem, co w głębszym spekulatywnym sensie oznacza, że w ramach Trójcy Świętej Syn reprezentuje jej „bytowe centrum”, jakby powiedział Jakob Böhme.

W tym kontekście Madonna nabiera znaczenia Sofii Mądrości Bożej, która – sama w sobie czysto wirtualna – uzyskuje rzeczywistość jedynie w syntezie z Synem Człowieczym, a tą syntezą jest Syn Boży. Dla podkreślenia, że chodzi właśnie o syntezę, głowy Madonny i Dzieciątka – o rozmiarach, nawiasem mówiąc, niezbyt od siebie różnych – ściśle do siebie przylegają. To wyjaśnia w znacznym stopniu podstawową zagadkę obrazu, jaką jest umieszczenie Madonny z Dzieciątkiem w niebie, a nie na ziemi – jak w przypadku licznych innych Madonn Rafaela. Sofia jest niebiańska i jest Dziewicą, bo sama niczego nie rodzi, a jedynie łączy się z ziemskim oblubieńcem, kiedy stanie się on już na to gotowy. I dopiero w tym połączeniu uzyskuje ona świadomą siebie rzeczywistość.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – jest ona nie tyle Matką Jezusa, co jego Oblubienicą

W ten sposób w stosunku do Syna Bożego Sofia-Madonna przestaje już być Matką, a staje się Oblubienicą – w ich relacji istotne są zaś przede wszystkim głowy a nie genitalia, co pokazuje obraz Rafaela. Sofia ma napełnić głowę Syna Bożego i na tym polegają ich zaślubiny. Cała sprawa ulega więc odwróceniu, nie jest już tak, że Syn Boży ma ziemską Matkę i niebiańskiego Ojca. Niebiańska jest Matka – Mater Coelestis, jak to zostało ujęte w Septem Sermones ad MortuosCarla Gustava Junga. Ważnym niuansem w przedstawieniu przez Rafaela na tym obrazie Madonny z Dzieciątkiem jest to, że tak naprawdę patrzy na widza Dzieciątko – w przypadku Madonny nie ma co do tego pewności, tak jakby chodziło o pokazanie, że ona patrzy na nas oczami Dzieciątka, a jej własny wzrok gdzieś błądzi.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – święta Barbara jako Duch Święty

Ostatni element Trójcy Świętej – Ducha Świętego – reprezentuje święta Barbara. Jednym z jej rekwizytów jest wieża, której niewielki kawałek widać za jej plecami. Być może właśnie ta wieża była potrzebna Rafaelowi do pełniejszego przedstawienia swojej idei. Święta Barbara spogląda bowiem w dół, a z kolei wieża jest symbolem ruchu do góry, zwłaszcza jako wieża Babel, która zgodnie z zamysłem swoich budowniczych miała sięgnąć nieba. A Duch Święty ma oba te aspekty – jako Duch Zstępujący i Duch Wstępujący.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – objawienie się Trójcy w naturze pokazane przez palce obu dłoni świętego Sykstusa

W dość wyrafinowanej teologii Trójcy Świętej, jaką przedstawił w swojej gnozie Jakob Böhme, Duch Święty oznacza najpierw jej ruch wchodzenia w siebie, a następnie – wobec niemożności dotarcia do jakiegoś nieruchomego jej jądra –  jej ruch wychodzenia z siebie w celu objawienia się na zewnątrz. W ten sposób Trójca objawia się w wiecznej naturze, która ma siedem postaci. Można tę koncepcję rozpoznać w układzie palców świętego Sykstusa. Trzy dolne palce prawej dłoni symbolizują Trójcę Świętą poza naturą i stworzeniem, dwa górne pierwszą i ostatnią postać wiecznej natury, tzn. pożądanie i byt, a pięć palców lewej dłoni – pozostałych pięć postaci, od drugiej do szóstej.

Madonna Sykstyńska Rafaela jako Sofia Mądrość Boża – wieczny ruch z nieba na ziemię i z ziemi do nieba

Ale na obrazie Rafaela poza tym układem palców są jeszcze na samym dole obrazu dwa aniołki, oparte zapewne na grobowcu papieża Juliusza II, ku którym spogląda z góry święta Barbara. Symbolizują one niebiańskie dusze inkarnowane na ziemi. Mają one skrzydełka, czyli potencjalnie są zdolne do tego, żeby wznieść się w górę, z ziemi do nieba. Ale żeby miały z czym wrócić do nieba, muszą najpierw zostać na ziemi napełnione Duchem Świętym. Ten Duch Święty w postaci świętej Barbary jest w każdej chwili gotowy do napełnienia ich sobą, ale one nie są jeszcze na to gotowe. W ogóle zapomniały, że to o to chodzi w życiu na ziemi. Więc Duch Święty czeka, a one gapią się na coś, skupiając uwagę z pewnością nie na tym, co trzeba.

Można się domyślać, że Dzieciątko na ręku Madonny to niebiańska dusza, która wypuszczona z jej dłoni spadnie na ziemię i znajdzie się tam, gdzie są te dwa aniołki. A kiedy w końcu wzleci do nieba, wówczas dołączy do grona tych, których eteryczne głowy wypełniają przestrzeń wokół Madonny z Dzieciątkiem, zaludniając Królestwo Niebieskie. I jest to proces dokonujący się wiecznie.