Twitter

Obraz Wiosna Botticellego to jedno z najsłynniejszych dzieł tego zachwycającego włoskiego malarza renesansowego, który pojawił się już na tym blogu jako autor trzech wersji Pokłonu trzech króli (zob. m.in. Sandro Botticelli – obraz Pokłon trzech króli z roku 1481-1482).

Ludzie epoki Odrodzenia, którzy powrócili z entuzjazmem do dziedzictwa kultury antycznej, odrzucanej w czasach średniowiecza, mieli jednak pewien problem z tym, jak pogodzić własny chrześcijański świat z pogańskim antykiem. Podejmując tematy chrześcijańskie, takie jak wspomniany Pokłon trzech króli, malarze renesansowi umieszczali bardzo często betlejemską stajenkę wśród gruzów budowli antycznych.

A z kolei obraz Wiosna Botticellego podejmuje temat, który w zasadzie nie ma w sobie nic specyficznie chrześcijańskiego, ale Botticelli, odwołując się do mitologii greckiej, umieszcza na nim najwyraźniej chrześcijańską Matkę Boską – na znak, że to ona ma teraz władzę zwierzchnią nad dawnymi wyobrażeniami. Zdaniem niektórych krytyków centralną postacią na tym obrazie jest Afrodyta. Ale przecież wygląda ona raczej tak jak Madonna Rafaela (zob. Dlaczego na obrazie Rafaela „Madonna del Duca di Terranuova” jest dwóch Jezusów?) niż tak, jak Giorgione przedstawił tę grecką boginię na obrazie „Śpiąca Wenus”.

Obraz Wiosna Botticellego, ok. 1482, tempera na desce, 315 x 205 cm, Galeria Uffizi, Florencja

Fotoobraz na płótnie: Wiosna Botticellego

Obraz Wiosna Botticellego – wiosna, czy wszystkie cztery pory roku?

Nie ma wśród historyków sztuki pełnej zgodności co do tego, co tak naprawdę chce nam przekazać obraz Wiosna Botticellego. Niby wszystko powinien wyjaśniać tytuł „Wiosna”, ale personifikująca wiosnę ciężarna dziewczyna – w pokrytej kwiatami sukni, z licznymi kwiatami we włosach i w wieńcu z kwiatów na szyi – nie znajduje się bynajmniej w centrum obrazu, lecz po jego dynamicznej prawej stronie, przeciwstawionej statycznej lewej. Wiosna na tym obrazie nie tyle jest, co się staje, a to od razu kieruje uwagę na to, że przed nią była zima, a po niej nastanie lato.

Postać kobieca, której oddech zamienia się w kwiaty, popycha delikatnie Wiosnę do przodu i wymyka się z rąk niebieskawej męskiej postaci, symbolizującej najwyraźniej zimę. Jest ona na obrazie jedną z czterech podobnych dziewczyn, przykrytych prześwitującym cieniutkim białym materiałem. Symbolizują one w zasadzie cztery pory roku. Prześwitujący biały materiał, przypominający mgiełkę, wskazuje na wirtualność tych czterech postaci.

Obraz Wiosna Botticellego – elementy wirtualne i realne

W przeciwieństwie do nich pozostałe postacie przedstawione są jako bardziej realne. Stosunek ten jest jednak dynamiczny – to, co wirtualne, idea wiosny, staje się co jakiś czas realne za sprawą cykliczności czasu w wiecznym kołowrocie przyrody. Pokazuje to Botticelli jako podwojenie wiosny – jedną (wirtualną) jest ta, której oddech zamienia się w kwiaty, a drugą (realną) – ta w ukwieconej sukni. Sprawa jest jednak trochę bardziej skomplikowana i niejednoznaczna przez to, że dziewczyna wydychająca kwiaty ma jako swoją poprzednią realna postać Zimę, z której rąk właśnie się wyrywa. Zdaje się z tego wynikać, że stanie się ona następnie Latem itd.

Obraz Wiosna Botticellego – krąg utworzony przez trzy gracje

Trzy gracje tworzą zamknięty krąg, trzymając się za ręce. Warto zauważyć, że ich splecione dłonie znajdują się na różnych poziomach, a brakujące czwarte ogniwo powinno się znaleźć pomiędzy pierwszą z prawej a środkową. Wówczas ta czwarta gracja lewą dłonią trzymałaby prawą dłoń środkowej (w dolnym położeniu), a prawą dłonią – lewą dłoń prawej gracji, podnosząc ją jednocześnie do położenia środkowego na wysokości twarzy. Jest w tym układzie kalendarzowa symbolika: dłonie splecione w najniższym położeniu oznaczają przesilenie zimowe, dłonie splecione w najwyższym położeniu przesilenie letnie, a dłonie splecione na wysokości twarzy – zrównanie dnia z nocą. W tym układzie środkowa gracja, zwrócona do nas plecami i lewym profilem, oznacza zimę (od przesilenia zimowego do wiosennego zrównania dnia z nocą), lewa gracja wiosnę (od wiosennego zrównania dnia z nocą do przesilenia letniego, a prawa gracja – całą resztę roku, tzn. lato i jesień.

Na obrazie Wiosna Botticellego gracja zimowa i gracja wiosenna patrzą sobie w oczy, co oznacza, że właśnie zima w naturalny sposób przechodzi w wiosnę – w atmosferze zgody i pełnego porozumienia. Po prawej stronie obrazu jest to pokazane zupełnie inaczej – wiosna wyrywa się objęć zimy, choć ta szarpanina dokonuje się za plecami ukwieconej dziewczyny personifikującej wiosnę, która nastaje spokojnie, skupiona na swej brzemienności. Warto zwrócić uwagę na podobieństwo twarzy tej ukwieconej Wiosny i lewej gracji.

Obraz Wiosna Botticellego – jak się ma Matka Boska do kręgu trzech gracji i do Wiosny?

Ze względu na brak czwartej dziewczyny w grupie trzech gracji jako symbolu pór roku warto zwrócić uwagę na to, jak ma się do nich centralna postać kobieca na obrazie Wiosna Botticellego, która przypomina raczej Matkę Boską niż wizerunek jakiejś antycznej bogini. Ze względu na układ dłoni mogłaby ona symbolizować jesień – zgodnie z podanym wyżej kalendarzowym kluczem jej prawa dłoń jest na poziomie jesiennego zrównania dnia z nocą, a lewa – w najniższym położeniu, odpowiadającym przesileniu zimowemu.

Jesień jest porą żniw, zbierania plonów – czyli tego, o co chodzi w rocznym cyklu rolniczym. Dlatego ta „Matka Boska Żniwna” jest wyróżniona jako zwieńczenie całego rocznego cyklu. Zarazem stoi ona w bezpośrednim sąsiedztwie ukwieconej Wiosny. Wiosna jest brzemienna, Matka Boska już urodziła, jest Matką. Ten proces od kwiatów do owoców podkreślony jest na obrazie również jako relacja pomiędzy pełną kwiatów łąką na dole a wiszącymi na drzewach dojrzałymi pomarańczami na górze. Jednak sprawa nie jest taka prosta, ponieważ sezon na pomarańcze zaczyna się w grudniu i trwa aż do maja, a wśród liści i dojrzałych owoców widzimy również pełno białych kwiatów.

Obraz Wiosna Botticellego – Matka Boska jako Bogini Wielka Matka

Matka Boska – jako Matka – mogłaby właściwie być matką wszystkich pozostałych kobiet przedstawionych na obrazie i – jako symbol Roku – rodzić kolejno swoje cztery córki, czyli cztery pory roku. W katolickim kalendarzu kościelnym są liczne święta Matki Boskiej, związane z różnymi porami roku. Święto Matki Boskie Zielnej przypada w środku lata (15 sierpnia), Matki Boskiej Gromnicznej w środku zimy (2 lutego). Noc Walpurgi (30 kwietnia/1 maja) i Święto Zmarłych (1 listopada) też można, na zasadzie kontynuowania pogańskiej tradycji, powiązać z kultem oddawanym różnym aspektom Wielkiej Bogini.

Obraz Wiosna Botticellego – Bogini Matka i Młody Bóg

Skoro na obrazie Botticellego Matka Boska wpisana jest w kontekst rocznego cyklu przyrody, to odpowiada ona archetypowi Bogini Wielkiej Matki, mimo że jej wizerunek różni się zdecydowanie od archaicznych jej przedstawień ukształtowanych w epoce matriarchatu. Otóż archetypowa Bogini Matka z reguły nie występuje sama lecz w parze z Młodym Bogiem, który jest zarazem jej synem i małżonkiem. Występuje on w różnych kulturach pod różnymi imionami – jako Dumuzi, Tammuz, Adonis, Attis, Ozyrys. Młody Bóg też jest związany z cyklem przyrody – jesienią umiera, a wiosną zmartwychwstaje.

Obraz Wiosna Botticellego – Maryja i Chrystus jako Bogini Matka i Młody Bóg

Oczywiście i na Chrystusa nakłada się ten archetyp, co widać zwłaszcza w związku świąt Bożego Narodzenia, a zwłaszcza Wielkanocy z rocznym cyklem przyrody. Na obrazie Botticellego Młody Bóg widoczny jest po lewej stronie i identyfikowany jest przeważnie z Hermesem. Istotnie, trzyma on we wzniesionej wysoko prawej ręce kaduceusz, będący atrybutem Hermesa. Ale ten kaduceusz nie jest typowy – wygląda raczej na krzyż opleciony przez dwa węże patrzące sobie w oczy. Skądinąd też wąż wyniesiony w górę na kiju traktowany jest jako starotestamentowa prefiguracja ukrzyżowania Chrystusa, a poza tym Chrystusa z Hermesem łączy wspólny przydomek „Dobry Pasterz”.

Z drugiej jednak strony ten Młody Bóg ma cechy boga Aresa (miecz przy boku, hełm na głowie). Ares (Mars) ma tu w istocie znaczenie jako kochanek Afrodyty (Wenus), zwłaszcza że centralna postać obrazu jest zarazem Afrodytą, na co wskazuje zwłaszcza amorek strzelający ognistą strzałą w kierunku lewego dolnego rogu obrazu. Botticelli łączy tu w jednej postaci cechy Bogini Wielkiej Matki, Afrodyty i Matki Boskiej, a w drugiej – cechy Młodego Boga, Hermesa, Aresa i Chrystusa. W tym układzie kaduceusz Hermesa, który miał moc godzenia zwaśnionych stron, godzi ze sobą także antyk i chrześcijaństwo – wyobrażone jako dwa węże owinięte wokół laski.

Obraz Wiosna Botticellego – emancypacja Młodego Boga - przejście od pogaństwa do świata chrześcijańskiego

Archetypy są wieczne, ale ukonkretniają się na różne sposoby, chce nam powiedzieć Botticelli. Pory roku są tyleż antyczne co chrześcijańskie, nie jest aż tak istotne, czy sztuka przedstawia je w kontekście mitologii greckiej czy też na sposób chrześcijański, cokolwiek by to miało znaczyć. Poza tym bóstwa mają swoją historię. Młody Bóg z czasem się emancypuje i usuwa w cień Boginię Matkę, sam staje się głównym, dorosłym bogiem i przestaje być jej mężem. Ale obraz Wiosna Botticellego przedstawia Maryję na etapie, kiedy jako Bogini Matka ma ona jeszcze Młodego Boga za kochanka – czerwień szat obu tych postaci jest bardzo wymowny. Ale też ten Młody Bóg jest odwrócony do niej tyłem, jest już być może „na wylocie”.