Twitter

Albrecht Dürer (1471-1528) uznawany jest za najwybitniejszego niemieckiego artystę okresu renesansu. Albrecht Dürer był rysownikiem, grafikiem, malarzem, a również teoretykiem sztuki.

Szczególne znaczenie dla kultury ma jego wkład w rozwój drzeworytnictwa i miedziorytnictwa. Obraz „Pokłon trzech króli” Albrecht Dürer namalował po swojej pierwszej podróży do Włoch na zamówienie księcia saskiego, Fryderyka III Mądrego, dla kaplicy zamkowej w Wittenberdze.

Albrecht Dürer, Pokłon trzech króli, 1504, olej na drewnie, 99 x 113.5 cm, Galeria degli Uffizi, Florencja

Albrecht Dürer, Pokłon trzech króli, 1504, olej na drewnie

Kup obraz na płótnie: Albrecht Dürer, Pokłon trzech króli

Opis obrazu

Albrecht Dürer wykorzystuje na swoim obrazie niektóre elementy występujące już na innych renesansowych dziełach podejmujących ten religijny motyw malarski. W szczególności:

1. Antyczne ruiny, porastające zieloną roślinnością, w które wbudowana jest drewniana stajenka, stanowią najbardziej charakterystyczny element całego tego obrazu.
2. Jeden z trzech króli jest czarnoskóry, co przyjęło się ogólnie w późniejszej renesansowej i barokowej tradycji. Tym tropem poszedł również w swych przedstawieniach pokłonu trzech króli wybitny włoski malarz, Andrea Mantegna, na którym wzorował się w swym malarstwie Dürer. Ale niemiecki artysta trzyma się zarazem wcześniejszej tradycji, różnicując wyraźnie trzech króli pod względem wieku: jeden jest starcem, drugi mężczyzną w sile wieku, a trzeci (czarnoskóry) – młodzieńcem.
3. Drugi i trzeci król nie patrzą w stronę Dzieciątka, ale są raczej w komunikacji ze sobą. Wprawdzie czarnoskóry król nie patrzy na tego długowłosego, ale zapewne go słucha i zastanawia się w skupieniu nad jego słowami.

Na obrazie jest wprawdzie wół i osioł (widać ich głowy za plecami Maryi), ale kilku charakterystycznych elementów nie ma:

1. Dürer nie namalował świętego Józefa.
2. Dürer nie namalował Gwiazdy Betlejemskiej.
3. Dürer nie namalował żadnej postaci aureoli wokół głowy.

Oryginalnym elementem wprowadzonym przez Albrechta Dürera jest średniowieczny zamek na wzgórzu na dalszym planie.

Ważne znaczenie ma zapewne grupa ludzi – konnych i pieszych – widoczna przed bramą i za bramą prowadzącą do zamku na wzgórzu, oraz młodzieniec w turbanie z wielką sakwą, tuż za czarnoskórym królem, ale już poza kamiennym podestem, na którym są najważniejsze osoby – trzej królowie i Maryja z Dzieciątkiem.

Są jeszcze pewne detale o znaczeniu symbolicznym, które wprowadził Albrecht Dürer: chrząszcz (jelonek rogacz) w prawym dolnym rogu, białe motyle po lewej stronie na dole przy Maryi, dwa gołębie (jeden siedzi na fragmencie drewnianego dachu, widocznego w prześwicie między ruinami, drugi frunie nad nim).

Interpretacja obrazu

Tak wyraźne wyeksponowanie przez Albrechta Dürera na „Pokłonie trzech króli” antycznych ruin jako symbolu starego świata, na którego gruzach powstaje coś nowego (zieleni się nowe życie) narzuca przyjęcie perspektywy historiozoficznej jako najwłaściwszej dla zrozumienia idei, którą chciał wyrazić na swoim obrazie malarz.

1. Apokalipsa jako koncepcyjne zaplecze „Pokłonu trzech króli” Albrechta Dürera

Trzeba pamiętać o tym, że malując ten obraz Albrecht Dürer miał już za sobą ukończoną pracę nad unikalną serią kilkunastu drzeworytów ilustrujących opisane w Apokalipsie wizje świętego Jana z Patmos. Tworzył je ten niemiecki artysta, który zasłynął głównie jako rytownik, pod sam koniec XV wieku, kiedy to kończące się właśnie kolejne pięćsetlecie Ery Chrześcijańskiej nasuwało mu myśl, że dni ostateczne, czas apokalipsy, to coś, czego jest właśnie świadkiem (zob.Apocalypsis cum figuris Dürera – Apokaliptyczna Niewiasta).

W pewnym sensie faktycznie tak było, ponieważ zbliżała się już wielkimi krokami reformacja, która doprowadziła do głębokiego, brzemiennego w skutki podziału chrześcijańskiej Europy. Warto podkreślić, że Fryderyk III Mądry, który zamówił u Dürera omawiany obraz, odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji jako protektor Lutra i innych reformatorów. Założył w 1502 roku uniwersytet w Wittenberdze, którego wykładowcami byli m.in. Marcin Luter i Filip Melanchton.

Albrecht Dürer łączy na „Pokłonie trzech króli” w widoczny sposób kilka różnych czasów historycznych. Zgodnie z ogólnie przyjętą periodyzacją dziejów, ruiny zachodniego antycznego świata i początek średniowiecza należy wiązać z wędrówkami ludów i z upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego w roku 476 n.e. Natomiast narodziny Chrystusa, od których liczy się początek naszej ery (co dotyczy również momentu, w którym rozgrywa się akcja obrazu, jeżeli chodzi o jego pierwszy plan), to czasy o prawie pięćset lat wcześniejsze. Cesarstwo rzymskie dopiero co powstało i o upadku świata antycznego nie mogło jeszcze w ogóle być mowy.

Znaczy to, że ruiny antyczne na drugim planie obrazu są mniej więcej o pięćset lat późniejsze niż Maryja z Dzieciątkiem i klęczący przed nim król na pierwszym planie. Jeżeli teraz zauważymy, że drugiego króla Albrecht Dürer namalował dokładnie na tle tych ruin, to będziemy mogli uznać, że i ten król jest o pięćset lat młodszy od pierwszego, reprezentuje on więc germańskich barbarzyńców, którzy zdobyli Rzym i dali początek narodom chrześcijańskiej Europy, ukształtowanym stopniowo w okresie średniowiecza i później.

Przy takim ujęciu trzeba oczywiście tego najmłodszego, czarnoskórego króla uznać za jeszcze młodszego i rozpatrywać go w kontekście zamku na wzgórzu, na którego tle namalował goDürer. Droga do tego zamku prowadzi przez bramę antyczną, ale sam ten zamek nie jest przecież antyczny. Cóż więc może on oznaczać? Z pewnością nie Jerozolimę, na której przedmieściu znajduje się Betlejem – już raczej Nowe Jeruzalem, którego opisem kończy się Apokalipsa i któreDürer przedstawił na ostatnim drzeworycie swojego cyklu Apocalypsis cum Figuris.

ALBRECHT DÜRER, ANIOŁ Z KLUCZEM OD STUDNI OTCHŁANI, OK. 1496-1498, DRZEWORYT

ALBRECHT DÜRER, ANIOŁ Z KLUCZEM OD STUDNI OTCHŁANI, OK. 1496-1498, DRZEWORYT

Kup obraz na płótnie: ALBRECHT DÜRER, ANIOŁ Z KLUCZEM OD STUDNI OTCHŁANI

Umieszczanie Nowego Jeruzalem na wzgórzu jest zasadne o tyle, o ile umieszcza się je w jakimś sensie w niebie, a droga pod górę jest metaforą wspinania się z ziemi ku niebu. Być może Dürer miał ambicję odwrócenia ujęcia, które zaproponował jeden z jego mistrzów Andrea Mantegna na swoim obrazie Pokłon trzech króli. Mantegna przedstawił bowiem pokłon trzech króli w kontekście zstępowania nieba na ziemię. Oczywiście, nie ma żadnej sprzeczności między tymi ujęciami, bo jest i tak, i tak – i dopiero dzięki temu, że jest to ruch dwustronny możliwe staje się osiągnięcie celu, jakim jest pojednanie nieba z ziemią, a ziemi z niebem.

2. Eucharystyczny łańcuch pokarmowy jako klucz do sekwencji trzech króli

Przyjrzyjmy się uważniej obrazowi Albrechta Dürera. Barwy drugiego króla, czyli złocisty brąz i zieleń, to dokładnie barwy antycznych murów i rosnących na nich drzew. A barwy najmłodszego króla? Te są bardziej symbolicznie znaczące: czerwień, czerń i złoto, licząc od dołu do góry. Jeśli je rozpatrujemy w tej kolejności, to wychodzi na to, że wprawdzie czerwień (symbol życia jako kolor ognia i krwi) przemienia się w złoto (symbol świetlistej „chwały” jako jedynej postaci, w której można wstąpić do nieba), ale jedno od drugiego oddziela czerń (symbol śmierci i świata podziemnego). Dlatego ten król jest smutny, bo tak właśnie, wbrew wszelkiej religijnej wykładni, człowiek reaguje zwykle na słowo „śmierć”.

Przy takiej interpretacji trzeciego króla Nowe Jeruzalem na wzgórzu znajduje się w świecie duchowym, do którego ewentualnie wstępuje się dopiero po śmierci. Dlaczego jednak ten król jest czarnoskóry? Prawdopodobnie ma to oznaczać, że człowiek musi się oczyścić, wybielić, tzn. przemienić swoją bezpośrednią, zwierzęco-ludzką naturę w coś czysto duchowego, anielsko-boskiego, czego symbolem jest biel.

Przyporządkowanie trzech króli różnym okresom czasu przywodzi na myśl koncepcję Joachima z Fiore, tzn. koncepcję trzech epok w dziejach świata: Epoki Ojca, Epoki Syna i Epoki Ducha Świętego. W takim układzie pierwszy król (ten klęczący przed Dzieciątkiem) to Bóg Ojciec, drugi król (ten długowłosy) to Syn Boży, a trzeci (ten czarnoskóry) to Duch Święty.

W odniesieniu do drugiego króla oznacza to, że barwy jego szat są symbolami eucharystycznymi. To jest Chrystus, który mówi: „Bierzcie i jedzcie, to jest bowiem ciało moje”. Materialne stworzenie, przyroda jest ciałem Boga i stanowi łańcuch pokarmowy, na którego szczycie jest człowiek, a jeszcze wyżej – Bóg. Bóg jest więc zarazem na samym dole w postaci materialnej substancji i na samej górze – jako życie duchowe.

„Producentem” ducha jest zaś człowiek, a ten duch staje się Duchem Świętym – świadomością siebie Boga – dopiero wówczas, kiedy człowiek się przemieni, oświeci. Puchar w rękach drugiego króla jest pokryty motywami owocowymi, przypomina róg obfitości, z którego ludzie na ziemi mogą czerpać bez końca. Naczynie trzeciego króla jest zamknięte – to, co w nim się znajduje, przeznaczone jest dla Ojca w niebie.

Ojciec w niebie to ten król klęczący przed Dzieciątkiem – jego barwami są czerwień i złoto. Ale czerni już w tym zestawie nie ma, gdyż Bóg Ojciec nie jest człowiekiem, nie umiera. Ale żyje (czerwień) i jest otoczony chwałą (złoto) dzięki uruchomieniu procesu, jakim jest najpierw wyjście poza siebie (i tym jego bytem poza sobą jest Syn), a następnie powrót z tej własnej zewnętrzności do siebie (Duch Święty).

Zanim jednak to się dokona, ze stworzenia Bożego, z przyrody, musi wyłonić się duch w postaci człowieka, a następnie człowiek musi przejść długą historię, by ostatecznie powrócić do nieba wyobrażonego jako Nowe Jeruzalem. Symbolami sił działających w tej historii są czterej jeźdźcy apokalipsy, których przedstawia Albrecht Dürer na najsłynniejszym drzeworycie z cykluApocalypsis cum Figuris. I chyba właśnie tych jeźdźców namalował Dürer w tle na swoim „Pokłonie trzech króli”. Jeden z nich – „zwycięzca”, Chrystus – siedzi na swoim białym koniu w majestatycznej pozycji już po drugiej stronie bramy, u podnóża wzgórza.

Albrecht Dürer, Czterech jeźdźców apokalipsy, ok. 1496-1498, drzeworyt

Albrecht Dürer, Czterech jeźdźców apokalipsy, ok. 1496-1498, drzeworyt

Kup reprodukcję drzeworytu Albrecht Dürer, Czterech jeźdźców Apokalipsy

A kim jest tajemniczy młodzieniec z sakwą i w turbanie na głowie? Jeśli przyjrzeć się dokładniej, to można odnieść wrażenie, że on i drugi król patrzą na siebie za plecami czarnego króla. Jest on zapewne jakąś drugą stroną czarnego króla a sakwa to metafora życia ducha w ciele, polegającego na tym, że nie wie on zrazu, kim właściwie jest, bo jest to jakby ukryta przed ludzkim wzrokiem zawartość sakwy, którą trzeba poznać, żeby cel życia na ziemi – tej szczególnego rodzaju podróży – został osiągnięty. I młodzieniec ten sięga dłonią do sakwy, starając się zrealizować postulat: „poznaj samego siebie”. A czarny król poznał już to, co miał poznać. Ma to zamknięte w swoim złotym naczyniu „chwalebnym”, wraz z którym wstąpi do nieba.

Jeżeli podoba Ci się ten wpis, podziel się nim albo zostaw komentarz pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię.