Twitter

Czarownice na obrazach Francisco Goi wystąpiły na omawianym już malowidle ściennym „Sabat czarownic”, należącym do serii 14 „Czarnych obrazów” (zob. Czarne obrazy Francisco Goi jako psychoterapia chorego artysty).

W ramach tej serii obraz „Sabat czarownic” stanowił kontrapunkt dla znajdującego się na wprost niego, na przeciwległej ścianie, malowidła „Pielgrzymka do źródła św. Izydora” o wyraźnie satyrycznym charakterze. Ale jest jeszcze jeden obraz Goi zatytułowany „Sabat czarownic” – należący do serii sześciu obrazów na temat czarów, wykonanych w latach 1797-1798 na zlecenie księżnej Osuny, która ozdobiła nimi sypialnię swojej wiejskiej rezydencji.

Czarownice na obrazach Francisco Goi nie mają raczej jako temat charakteru autonomicznego – zgodnie z tym, co napisałem powyżej, wpisane są one w kontekst antyklerykalnego nastawienia malarza, który za ich pomocą kontrapunktuje jakby tylko oficjalne motywy religijne. Zgodnie z tym postaram się wykazać, że „Sabat czarownic” namalowany dla księżnej Osuny został zamierzony jako karykatura Ostatniej Wieczerzy, podejmując w szczególności wątek eucharystyczny (zob. Galeria obrazów Ostatnia Wieczerza, a zwłaszcza Symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano). Z kolei drugi obraz z tej serii, „Lot czarownic”, nawiązuje kompozycyjnie do malarskich przedstawień Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Czarownice na obrazach Francisco Goi – opis obrazu „Sabat czarownic”

Co właściwie Goya namalował na tym obrazie?

Namalował nocne niebo – z księżycem i gwiazdami. A na nim krąg czarnych nietoperzy ponad głową Wielkiego Kozła. Ciemność nocnego nieba na dole ustępuje i scena sabatu czarownic jest rozświetlona.

Namalował Goya też szczyt górski z widokiem na pasma górskie na dalszym planie i krąg czarownic na tym szczycie wokół Wielkiego Kozła Baphometa z wieńcem z dębowych liści na głowie.

Czarownice na obrazach Francisco Goi, Sabat czarownic (El aquelarre), 1797-1798, olej na płótnie, 44 x 31 cm, Museo Lázaro Galdiano

Fotoobraz na płótnie: Francisco Goya, Sabat czarownic

Na obrazie jest też dużo dzieci, które są przedstawione w rozmaity sposób. Dwojgu z nich Wielki Kozioł udziela jakby błogosławieństwa. Są to dzieci normalne, zdrowe, dobrze odżywione, choć jednemu z nich wystają tylko nóżki spod chusty kobiety, a reszty nie widzimy. Na lewo od tych nóżek, z tyłu pomiędzy dwiema kobietami widać wysuszonego dziecięcego trupka. Jeszcze dalej następna kobieta trzyma na ramieniu kij, na którym wiszą jak na szubienicy trzy dziecięce figurki, bardziej przypominające kukiełki niż istoty, które były żywe. Chociaż niewykluczone, że są to martwe wysuszone płody przywiązane do kija pępowiną. I wreszcie po prawej stronie, poniżej kobiety z pulchnym dzieckiem na ręku, dwie chude staruchy w ciemnych sukniach trzymają skrajnie wychudzone dziecko – taki żywy szkielecik – które chce się jakby wyrwać z ich dłoni, tak jakby liczyło na to, że nakarmi je któraś z trzech kobiet o obfitszych kształtach po lewej stronie obrazu.

W grupie trzech kobiet w jasnych szatach na pierwszym planie po lewej stronie obrazu widoczna jest sekwencja coraz większego obnażenia: pierwsza z prawej, z głową zwróconą w stronę koźlego penisa, jest całkiem ubrana, kolejna ma odsłonięte ramiona, a pierwsza z lewej jest już od pasa w górę całkiem naga.

Co się tyczy grupy odzianych na biało postaci na dalszym planie, z chustami na głowach, nie ma pewności, sadząc po twarzach, czy to są kobiety. Ta pierwsza tuż za lewą nogą kozła trzyma na rękach dziecko. Nie wiadomo dokładnie, ile ich jest – można założyć, że sześć, tak żeby wszystkich razem było 12.

Czarownice na obrazach Francisco Goi – interpretacja obrazu „Sabat czarownic”

Obraz „Sabat czarownic” Francisco Goi jest karykaturą Ostatniej Wieczerzy. Krąg wiedźm wokół Wielkiego Kozła odpowiada 12 apostołom, a on sam – Jezusowi Chrystusowi. Wieniec z liści dębowych to nawiązanie do korony cierniowej, a zarazem do obrzędów organizowanych na cześć Dionizosa. Postać kozła reprezentuje baranka ofiarnego, zwłaszcza że jego pozycja w środku kręgu sugeruje, iż nie jest on biesiadnikiem, lecz eucharystycznym pokarmem – podanym jakby na talerzu postawionym na środku stołu.

Podczas ostatniej wieczerzy chleb, który Jezus „wziął i pobłogosławił, łamał i dawał uczniom, mówiąc: Bierzcie, jedzcie, to jest ciało moje”, reprezentuje samego Jezusa, a odpowiednio do tego na obrazie Goi Wielkiego Kozła reprezentują również te dzieci, które on błogosławi swymi kopytkami. Przy takiej interpretacji kobieta z dzieckiem na ręku po prawej stronie obrazu symbolizowałaby Maryję z Dzieciątkiem, które przyszło na świat, by zostać wydane na ofiarę. Euchrystia jest więc na tym obrazie rozumiana dosłownie – nie jako spożywanie chleba, lecz jako kanibalizm. Z tego punktu widzenia wcale nie dziwi, że niewiele później Goya namalował też obraz „Scena męczeństwa lub Kanibale”. Warto porównać oba obrazy:

Francisco Goya, Scena męczeństwa lub Kanibale, ok. 1800, 32,7 x 7 cm, Musée des Beaux-Arts, Besançon

Oczywiście, zgodnie z eucharystyczną logiką spożywanie dzieci byłoby udziałem tych wiedźm, a nie Wielkiego Kozła. Dlatego czarna wiedźma podaje wychudzone dziecko bynajmniej nie Kozłowi, ale sąsiadkom. Sama już dość z niego wyssała, resztą dzieli się z koleżankami.

To, że Dzieciątko może reprezentować samego Kozła, przywodzi na myśl relację Ojca i Syna w teologii chrześcijańskiej. Z tego punktu widzenia Wielki Kozioł reprezentowałby Ojca – ojca tych wszystkich dzieci, których matkami są wiedźmy – co zresztą zgodne jest z fallicznym charakterem symbolu kozła i orgiastycznością misteriów dionizyjskich oraz sabatów, zwłaszcza że Chrystus jako wyobrażenie religijne został właśnie pozbawiony tego aspektu fallicznego. A w takim układzie trzy ludzkie figurki na kiju można by uznać za karykaturalny symbol Trójcy Świętej – Ojca, Syna i Ducha Świętego.

Eucharystia ma wszakże dwie postacie, dotyczy z jednej strony chleba i ciała, a z drugiej wina i krwi. Jeżeli chodzi o tę drugą postać, to na obrazie Goi reprezentują ją ciemne nietoperze – negatyw jasnych aniołów. Nietoperze symbolizują wampiryzm, żywienie się krwią. W związku z tym mielibyśmy na obrazie Goi odniesienia zarówno do kanibalizmu jak i do wampiryzmu uwikłane w kontekst sabatu jako parodii eucharystii. Dokładniej biorąc, chodzi o to, że eucharystia jest wymianą pomiędzy Bogiem a człowiekiem, w ramach której człowiek, by mógł żyć, otrzymuje od Boga jego ciało w postaci chleba, a z kolei Bóg dostaje od człowieka ducha (wino), dzięki któremu żyje jako duch, a symbolem tego życia jest krew. Właśnie po tę krew istoty niebiańskie symbolizowane przez nietoperze sfruwają z nieba na ziemię. A odniesieniem do wina jest feston z liści dębu jako nawiązanie do misteriów dionizyjskich. W istocie starożytne misteria Bachusa i Cerery są misteriami wina i chleba – wyrażają podobną treść jak chrześcijańskie misterium eucharystii.

Czarownice na obrazach Francisco Goi – opis i interpretacja obrazu „Lot czarownic”

Nietrudno doszukać się na tym obrazie podobieństwa do przedstawień Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, np. na obrazie francuskiego malarza barokowego Nicolasa Poussina:

Nicolas Poussin, L’Assomption de la Vierge, 1649-1650, 57 x 40 cm, Musé du Louvre, Paryż

Dotyczy ono jednak tylko trzech czarownic – odpowiedniczek aniołów – unoszących w górę nagą kobietę z rozłożonymi ramionami. Trzy postacie na dole to 1. osioł, 2. ubrany na czarno mężczyzna z narzuconym na głowę białym całunem i 3. ktoś w złocistej szacie, leżący na brzuchu z twarzą przy ziemi i trzymający się za głowę rękami. Całe to towarzystwo odwrócone jest tyłem do czarownic unoszących do góry kobietę. Osioł po prostu je ignoruje, nie interesuje go to, mężczyzna nic o tym nie chce wiedzieć, a postać w złocistej szacie widzi być może ten lot oczami duszy.

Czarownice na obrazach Francisco Goi, Lot czarownic (Vuelo de brujas), 1797-98, olej na płótnie, 43.5 x 30,5 cm, Muzeum Prado, Madryt

Kup wydruk na płótnie: Francisco Goya, Lot czarownic

Sens całego tego przedstawienia kryje się zapewne w symbolice kolorów. Szara barwa osła jest połączeniem czerni i bieli – rozdzielonej u mężczyzny na biały całun u góry i czarne ubranie na dole. To rozdzielenie symbolizuje manichejski dualizm jasności i mroku, dobra i zła. Czarno-białe postrzeganie rzeczywistości czyni człowieka ślepym na to, jak jest naprawdę. Takie postrzeganie wynika z wpojonych przez religię wyobrażeń jasnego nieba i czarnego piekła, jasnych aniołów i czarnych diabłów. A tymczasem rzeczywistość jest różnobarwna.

Najbliższa prawdy jest postać w złocistej szacie – kolor złoty jest symbolem produktu zakończonej przemiany alchemicznej człowieka. Można powiedzieć, że Goya pokazał na dole trzy typy człowieka: hylika (osioł), psychika (mężczyzna czarno-biały) i pneumatyka (postać w złotej szacie), odpowiednio do podziału na ciało, duszę i ducha. Dla hylika sprawy duchowe w ogóle nie mają żadnej realności, psychik targany jest sprzecznymi namiętnościami i doświadcza siebie jako miotającego się nieustannie pomiędzy dobrem a złem, a pneumatyk dochodzi do wyższego zrozumienia, w którym różne sprzeczności ludzkiego życia znajdują rozwiązanie.

Kolor złoty jest kolorem szat jednej z czarownic – tej, która podtrzymuje nagą kobietę od strony głowy. Ta, która podtrzymuje ją od strony przeciwnej, ma kolor czerwonawy, co pozwala założyć, że przeciwieństwu dołu i góry, tego, co animalne, i tego, co duchowe, odpowiadają właśnie kolory czerwony i złoty na tej zasadzie, że barwa złota jest barwą łagodnego światła, które rodzi się z wściekłego czerwonego ognia. Zielona barwa szat środkowej czarownicy jest w tym kontekście barwą wody, która łagodzi wściekłość ognia i przemienia go w przyjazne światło. Takie ujęcie tej sprawy występuje m.in. w gnozie Jakoba Böhme.

Te trzy czarownice odpowiadają również trzem osobom Trójcy Świętej – czerwona to Ojciec, zielona Syn, a złota Duch Święty. Nader znaczące w tym układzie jest to, że ich wysokie nakrycia głowy, podobne do infuł, zbiegają się na górze, co symbolizuje jedność człowieka i jego trzech aspektów, zwierzęcego (dół), ludzkiego (środek) i anielskiego (góra). Jest to zdecydowana różnica w porównaniu z czarno-białym ujęciem człowieka (reprezentowanym przez tego mężczyznę z białym całunem na głowie), zgodnie z którym cały aspekt zwierzęcy jest zły, grzeszny i należy się od niego odciąć. Tak więc naga kobieta jest w całości unoszona do nieba, wraz z narządami płciowymi – nie trzeba obstawać na siłę, żeby temu czarno-białemu nie stwarzać problemów, przy tym, że zachowała dziewictwo. I najlepiej byłoby założyć, że ta kobieta to ta sama postać, która leży na dole przyodziana w złocistą szatę.