Twitter

12 apostołów w malarstwie pojawia się głównie w przedstawieniach Ostatniej Wieczerzy (patrz: Galeria Ostatnia Wieczerza), a także Wjazdu do Jerozolimy (patrz: Symboliczny sens fresku „Wjazd Chrystusa do Jerozolimy” Pietro Lorenzetti) i umywania nóg apostołom.

Zajmę się nim w tym artykule na przykładzie fresku Giotta (inny jego fresk omawiałem już w artykule „Motyw pokłonu trzech króli – obraz Gentile da Fabriano”).

Podejmując temat 12 apostołów w malarstwie, należy oczywiście, wiedzieć, że liczba 12 ma charakter archetypowy. Nie tylko apostołów jest dwunastu, ale również pokoleń Izraela, miesięcy w roku, a co zatem idzie, także astrologicznych znaków zodiaku. Ale w przypadku omawianego fresku Giotta sama liczba 12 nie ma chyba centralnego znaczenia.

12 apostołów w malarstwie – umywanie nóg apostołom, opis w Ewangelii Jana

A podczas wieczerzy, gdy diabeł wzbudził w sercu Judasza, synu Szymona Iskarioty, zamysł wydania go, wiedząc, iż Ojciec wszystko dał mu w ręce i że od Boga wyszedł i do Boga odchodzi, wstał od wieczerzy, złożył szaty, a wziąwszy prześcieradło, przepasał się. Potem nalał wody do misy i począł umywać nogi uczniów i wycierać prześcieradłem, którym był przepasany. Podszedł też do Szymona Piotra, który mu rzekł: «Panie, Ty miałbyś umywać nogi moje?» Odpowiedział Jezus i rzekł mu: «Co Ja czynię, ty nie wiesz teraz, ale się potem dowiesz». Rzecze mu Piotr: «Przenigdy nie będziesz umywał nóg moich!» Odpowiedział mu Jezus: «Jeśli cię nie umyję, nie będziesz miał działu ze mną» (J.13, 2-8).

Giotto di Bondone, Chrystus umywa nogi apostołom, ok. 1303-1305, fresk, 185 x 200 cm, Kaplica Scrovegnich w Padwie

Obraz drukowany na płótnie: Giotto, Chrystus umywa nogi apostołom

12 apostołów w malarstwie – umywanie nóg apostołom na fresku Giotta

Giotto przedstawia na fresku Jezusa, klęczącego w środku kręgu utworzonego przez 12 apostołów, w trakcie rozmowy z Piotrem. Apostołowie siedzą, z wyjątkiem Jana z dzbanem w dłoni i prawdopodobnie jego brata, Jakuba, którzy stoją za plecami Jezusa. Można zauważyć, że wszyscy oni, a więc i Judasz, mają wokół głów aureole, ale te aureole są ciemne – w odróżnieniu od złocistej aureoli z krzyżem przy głowie Jezusa.

12 apostołów w malarstwie – dwie grupy apostołów na fresku Giotta

Apostołowie dzielą się na dwie grupy po sześciu, tak jakby na grupę Piotrową i grupę Janową. Nad każdą z nich widać na gzymsie dachu białego ptaka: ten nad grupą Piotrową ma głowę pochyloną w dół, a ten nad grupą Janową – uniesioną w górę. Ten pierwszy jest symbolem Ducha Zstępującego, a ten drugi – Ducha Wstępującego. Ma to zapewne związek ze słowami z powyższego cytatu na temat Jezusa, że „od Boga wyszedł i do Boga odchodzi”: pierwszą fazę, Ducha Zstępującego, symbolizuje ptak z głową pochyloną w dół, drugą fazę, Ducha Wstępującego – ptak z głową wzniesioną w górę.

12 apostołów w malarstwie – jak Giotto rozumie głębszy sens umywania nóg

Jest to w istocie interpretacja Giotta, wydobywająca głębszy sens, jaki ma umycie przez Jezusa nóg apostołom. Chodzi mianowicie o słowa z pierwszego wersetu 13 rozdziału Ewangelii Jana: „Przed świętem Paschy, Jezus, wiedząc, iż nadeszła godzina jego odejścia z tego świata do Ojca, umiłowawszy swoich, którzy byli na świecie, umiłował ich aż do końca”, czyli, jak mawiali starożytni Rzymianie, „a vertice ad imos talos” – od czubka głowy aż do samych pięt.

12 apostołów w malarstwie – umywanie nóg a chrzest

Duch Zstępujący pojawia się w ewangeliach w scenie Chrztu nad Jordanem w postaci gołębicy: „Jan świadczył też, mówiąc: Widziałem Ducha, zstępującego z nieba jakby gołębica; i spoczął na nim.” (Jan 1, 32). W ikonografii chrześcijańskiej przedstawia się zwykle Chrzest jako lanie przez Jana Chrzciciela wody z naczynia Jezusowi na czubek głowy. Łatwo jest więc połączyć klamrą to wydarzenie z umywaniem stóp apostołom przez Jezusa jako symbolem zstępowania Ducha „aż do końca”, tzn. aż do stóp, czy też pięt. (W kwestii Chrztu nad Jordanem w malarstwie patrz m.in.: Obraz Chrzest Chrystusa Piero della Francesca)

Nawiasem mówiąc, mamy przy tym charakterystyczną paralelę. W opisie Chrztu nad Jordanem w „Ewangelii Mateusza” Jan Chrzciciel wzbrania się przed udzieleniem chrztu Jezusowi: „Wtedy przyszedł Jezus z Galilei nad Jordan, do Jana, aby dać się ochrzcić przez niego. A Jan odmawiał mu, mówiąc: Ja potrzebuję chrztu od ciebie, a ty przychodzisz do mnie?” (Mateusz 3, 13-14). Z kolei w scenie obmywania nóg wzbrania się przed tym Piotr, nie rozumiejąc głębszego teologicznego znaczenia tego aktu.

12 apostołów w malarstwie – umywanie nóg a zstąpienie do piekieł

Oczywiście, zstępowanie Ducha ma jeszcze ciąg dalszy, już po śmierci Chrystusa, w postaci zstąpienia przez niego do piekieł przed wstąpieniem do nieba. W opisie obmywania stóp apostołom ten piekielny wymiar też występuje, gdyż mówi się przy tej okazji bardzo dużo o Judaszu, w którego sercu diabeł wzbudził zamysł wydania Jezusa (Jan 13, 2), a potem wstąpił w niego szatan, żeby mógł zrobić to, co miał zrobić (Jan 13, 27).

12 apostołów w malarstwie – umywanie nóg w odniesieniu do Starego Testamentu

Sprawa obmywania stóp ma też odniesienie do Starego Testamentu, Jezus powiada bowiem (Jan 13, 18): „Ten, kto spożywa chleb mój, podniósł na mnie piętę swoją”, co jest nawiązaniem do Psalmu 41, 10: „Przyjaciel mój, któremu zaufałem, który jadł mój chleb, podniósł piętę przeciwko mnie”. Jak to się bardzo często zdarza w narracji ewangelicznej, coś ma miejsce również z tego powodu, żeby się wypełniło Pismo. Ale w tym kontekście, jeżeli już komuś Jezus powinien coś umyć, to przede wszystkim właśnie Judaszowi, do którego odnosi się to nawiązanie do Psalmu, tym bardziej, że potem, chcąc wskazać, kto go wyda, Jezus podaje kawałek chleba Judaszowi (Jan 13, 26), a wcześniej mówi, że w gronie apostołów tylko jeden jest nieczysty. Stopy pozostałych apostołów symbolizują więc jedynie ostatnią resztkę nieczystości, natomiast Judasz wymagałby znacznie gruntowniejszego umycia.

Otóż na fresku Giotta nie ma odróżnienia Judasza od reszty apostołów, wszyscy mają aureole, więc sprawa identyfikacji Judasza jest utrudniona. Co więcej, ich aureole są ciemne, korespondując z ciemnym kolorem „chrzcielnicy” do nóg. Najwyraźniej Giotto nie podzielał tak optymistycznej Jezusowej oceny czystości apostołów.

12 apostołów w malarstwie – Jan z dzbanem jako Wodnik

Wyjaśnieniem tego może być postać Jana z dzbanem. Otóż w „Ewangelii Marka” (14, 13) i w „Ewangelii Łukasza” (22, 10) mowa jest o tym, że miejsce Ostatniej Wieczerzy miał wskazać apostołom człowiek niosący dzban wody. Jeśli utożsamimy go z Wodnikiem, to odnajdziemy w tym sugestię, że przewidziane są dwie epoki chrześcijaństwa, pierwsza Piotrowa, związana z Erą Ryb, i druga Janowa, związana z Erą Wodnika (zob. też: Symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano).

Na fresku Giotta mamy takie właśnie dwie grupy apostołów – drugiej z nich patronuje Jan z dzbanem jako Wodnik i ptak z głową wzniesioną w górę jak symbol Ducha Wstępującego. Z takiej perspektywy czystość apostołów należy odnosić do drugiej epoki chrześcijaństwa, a czas Ostatniej Wieczerzy odróżniać od czasu historycznego z początku naszej ery i traktować go jako czas znacznie późniejszy (przeszło dwa tysiące lat). Inaczej mówiąc, człowiek z dzbanem zaprowadził apostołów w całkiem inny czas. A traktując czas Ostatniej Wieczerzy jako normalny czas narracji ewangelicznej, Giotto namalował apostołom aureole brudne.