Twitter

Dzisiaj obraz zatytułowany „Zwiastowanie i wygnanie z Raju”. Namalowany został jako tempera i złoto na desce o wymiarach 40 x 46,5 cm ok. 1435 roku, a więc około 10 lat wcześniej niż omawiany poprzednio obraz „Stworzenie świata i wygnanie z Raju”.

Zajmę się więc drugim rozdziałem historii Boga i Stworzenia w ujęciu Giovanniego di Paolo, który jak widać powstał wcześniej niż pierwszy rozdział.

Zwiastowanie i wygnanie z Raju, Giovanni di Paolo

Zwiastowanie Fra Angelico: wariant pierwszy Zwiastowania

Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ łączenie na jednym obrazie Zwiastowania i wygnania z Raju można odnaleźć już wcześniej, choćby u znacznie bardziej znanego, bardzo pobożnego malarza Fra Angelico, który temat Zwiastowania podejmował wielokrotnie, w tym również kilka razy w kontekście wygnania z Raju. Można więc założyć, że Giovanni di Paolo dał najpierw własną interpretację istniejącej już idei łączenia wygnania z Raju ze Zwiastowaniem, a po dziesięciu latach przedstawił na obrazie własną, oryginalną ideę połączenia wygnania z poprzedzającą je historią.

Fra Angelico Zwiastowanie ok. 1426. Muzeum w Prado

Kup wydruk na płótnie: Fra Angelico, Zwiastowanie

Z licznych wariantów Zwiastowania namalowanych przez Fra Angelico najpodobniejszy do omawianego obrazu Giovanniego di Paolo jest chronologicznie najwcześniejszy, datowany przez jednych na ok. 1426, przez innych na ok. 1430-1432, znajdujący się w madryckim Museo del Prado (tempera na desce, 194 x 194 cm, z dodanymi na dole pięcioma scenami z życia Maryi: narodziny Maryi i jej ślub ze świętym Józefem, odwiedziny u świętej Elżbiety, narodziny Chrystusa, ofiarowanie Jezusa w świątyni oraz Wniebowzięcie Maryi).

Na obrazie tym w lewym górnym rogu przedstawiony jest Bóg Ojciec w postaci świetlistego promienistego kręgu, z którego wyłaniają się dwie dłonie. Z tych dłoni wychodzi zwarta wiązka promieni, wpadając przez odstęp pomiędzy kolumnami do pomieszczenia, w którym siedzi Maryja, kierując się mniej więcej ku jej sercu. W wiązce tej widoczna jest gołębica z aureolą wokół głowy – symbol Ducha Świętego. Maryja ma na kolanach otwartą książkę (często powtarzający się element na obrazach przedstawiających Zwiastowanie). Przed nią stoi archanioł Gabriel, pochylony w geście powitania, ze skrzyżowanymi na piersi rękami. Maryja odwzajemnia pokłon z tak samo ułożonymi rękami. Nad środkową kolumną na tle rozety widoczna jest smutna twarz Boga Ojca. Po lewej stronie obrazu widać rajski ogród, a w nim Adama i Ewę, odzianych w zgrzebne szaty i okazujących gestami rąk rozpacz. Nie patrzą w kierunku sceny Zwiastowania, a widoczny ponad nimi smutny anioł w czerwonej szacie czyni swoją powinność ze spuszczonymi oczami. Nie widać żadnego związku między wygnaniem z Raju a Zwiastowaniem – jedno sobie, drugie sobie. Cóż, Fra Angelico poza tym, że pięknie malował, był bardzo pobożnym mnichem i po prostu wierzył w to, co religia zalecała do wierzenia – poniekąd w każde wyobrażenie z osobna.

Zwiastowanie i wygnanie z Raju Giovanniego di Paolo

Natomiast Giovanni di Paolo jest ezoterykiem. Na jego obrazie anioł najwyraźniej popycha Adama i Ewę w kierunku sceny Zwiastowania. Tak jakby mówił do Adama: idźcie, idźcie, bo Ewa ma się tam na ziemi przemienić ostatecznie w Maryję i urodzić Bogu Ojcu Syna, Chrystusa jako Drugiego Adama. Adam lewą dłonią dotyka już przybytku, w którym rozgrywa się scena między Maryją a archaniołem Gabrielem. Nie ma tu już żadnego pasa jałowej ziemi na zewnątrz rajskiego ogrodu, w którego bramie cherubin jest jeszcze jedną nogą. Rajski ogród jest, jak widać, również za bramą Raju i przylega bezpośrednio do wzniesionej ręką ludzką budowli.

Bóg Ojciec w lewym górnym narożniku, w bardziej wewnętrznym kręgu złocistej, świetlistej tarczy, ma swój „cień”, o którym już wiemy z poprzednio omówionego obrazu, że tworzą go ciemne anioły, mieszkańcy mroku. Wynika z tego, że taki sposób przedstawiania Boga Ojca Giovanni di Paolo wypracował już na długo przed powstaniem „Stworzenia świata i wygnania z Raju”. Teraz ten Bóg spogląda z uwagą w kierunku Zwiastowania, a jednocześnie prawą dłonią błogosławi cherubina popychającego Adama i Ewę w jedynie słusznym kierunku.

Zwiastowanie, di Paolo, fragment

W zbliżeniu widać, że Bóg w lewej dłoni trzyma papierowy zwój – taką postać miały książki w czasach, kiedy powstawały teksty składające się na kanon Nowego Testamentu. W opisie nieba w Apokalipsie zasiadający na tronie Bóg ma taki zwój w prawej dłoni – zapieczętowany na siedem pieczęci. Zdejmuje te pieczęcie dopiero Siedmiorogi i Siedmiooki Baranek – Chrystus, Syn Boży – który przybywa do nieba z ziemi, na której został zabity. W tym kontekście całą historię wygnania z Raju można interpretować nawet nie tyle jako realizację scenariusza Historii Świętej zapisanego w tym zwoju, co raczej jako niezbędny krok do tego, żeby ktoś wreszcie mógł ten zwój odczytać. I należy zwrócić uwagę na to, że o ile na przedstawieniach Zwiastowania bardzo często Maryja ma na kolanach otwartą książkę, o tyle u Giovanniego di Paolo Maryja jest bez książki, ale za to ma ją w dłoni Bóg – w postaci zwiniętego w rulon zwoju.

Na obrazie Giovanniego di Paolo nie ma też żadnego bezpośredniego transferu Ducha Świętego od Boga Ojca do Maryi. Został tylko posłany do niej archanioł Gabriel z zadaniem użycia łagodnej perswazji, z pełnym poszanowaniem ludzkiej woli. Gabriel ma ręce skrzyżowane, z jedną dłonią pod pachą, w geście mówiącym, że ich nie użyje – w przeciwieństwie do cherubina, który bez ceregieli popycha rękami Adama. Najwyraźniej do wolności trzeba dorosnąć. A Maryja też ma ręce skrzyżowane na piersi, ale dłonie otwarte, przyjmujące. Zdaje się mówić: „jako pobożna niewiasta mam ręce związane, muszę się zgodzić”.

Porównując grupę tworzoną przez cherubina oraz Adama i Ewę przed przekroczeniem bramy Raju (na obrazie „Stworzenie świata i wygnanie z Raju”) i po jej przekroczeniu (na obrazie„Zwiastowanie i wygnanie z Raju”, widzimy, że na tym pierwszym wszystkie postacie są nagie, a na drugim cherubin ma już przepaskę na biodrach. Natomiast archanioł Gabriel i Maryja są w pełni ubrani. W przypadku ludzi sprawa jest prosta: Adam i Ewa ruszają w świat, w którym mają zbudować sobie swój własny dom i się przyodziać, a na koniec też zapracować sobie na aureolę wokół głowy. Natomiast sekwencja aniołów jest bardziej niezwykła: w Raju anioł jest nagi, w bramie na wpół ubrany, a pod dachem przybytku, w którym rozgrywa się scena Zwiastowania – jest już w stroju kompletnym. Czyżby Giovanni di Paolo chciał nam przez to powiedzieć, że rozwój człowieka napędza również ewolucję aniołów? Ciekawe…

Zwiastowanie Fra Angelico: wariant drugi Zwiastowania

Tymczasem pobożny Fra Angelico przynudza. Weźmy jego inny wariant Zwiastowania, 1433-34, tempera na desce 175 x 180 cm, znajdujący się w muzeum w Cortonie. I tutaj mamy po lewej stronie wygnanie z Raju, w najbardziej klasycznej postaci, jako że cherubin w fioletowej szacie i ze świetlistą aureolą wokół głowy, stojący w bramie, z której bije światłość, ma w dłoni miecz. Adam i Ewa, podobnie jak na poprzednim jego obrazie, też są w zgrzebnych szatach. Idą zrozpaczeni w dół po gołej ziemi. Boga Ojca w lewym górnym rogu już tu nie ma, pozostał tylko jego wizerunek nad środkową kolumną i Duch Święty w postaci gołębicy, zesłany przez niego na Maryję. Na temat znaczenia sceny rozgrywającej się między archaniołem Gabrielem a Maryją autor ma do powiedzenia tylko tyle, ile można wyczytać w Ewangelii według świętego Łukasza.

Zwiastowanie, Fra Angelico, ok. 1433, Muzeum w Cortonie

Kup wydruk na płótnie: Fra Angelico, Zwiastowanie

Pomiędzy archaniołem a Maryją widzimy bowiem trzy rzędy złotych liter. Górny i dolny to słowa archanioła (po łacinie): Spiritus Sanctus superveniet in te – et virtus Altissimi obumbrabit tibi, czyli „Duch Święty zstąpi na ciebie – i moc Najwyższego zacieni cię” (Łukasz 1, 35). Środkowy zaś, ale pisany do góry nogami, tak by sekwencja słów szła w kierunku od Maryi do cherubina, to słowa Maryi: Ecce ancilla Domini: fiat mihi secundum verbum tuum (czyli: „Oto ja, służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa twego” (Łukasz 1, 38). Anioł nakazuje, co wyraża wyciągnięty w kierunku Maryi jego wskazujący palec prawej dłoni. Maryja nie ma nic do gadania, nie ma otwartych dłoni tak jak u Giovanniego di Paolo. Wszystkie postacie, jak przystało na pobożnego mnicha, są ubrane.

Zwiastowanie prowokacyjne Richarda Hamiltona

Przeciwko takiemu ujęciu Zwiastowania zaprotestował brytyjski malarz Richard Hamilton (1922 – 2011), uważany za ojca pop-artu.

Oto „Zwiastowanie” Hamiltona nawiązujące do Fra Angelico: The passage of the Angel to the virgin, 2007:

Zwiastowanie, Richard Hamilton

No cóż, można i tak przedstawić Zwiastowanie. Z pewnością niejednemu i niejednej spodoba się taka interpretacja.

Święty Józef przy kominku?

Wracając jednak do Giovanniego di Paolo (który nie szedł w tym względzie na całość, tylko operował przeciwstawieniem ciała nagiego i ubranego), zajmijmy się na koniec prawą stroną jego „Zwiastowania i wygnania z Raju” ze świętym Józefem przy kominku. Fragment ten, stanowiący jakby trzecią część tryptyku, jest najtrudniejszy do interpretacji. Na najgłębszym poziomie należałoby go interpretować w nawiązaniu do postaci Boga, który z jednej strony jest ognisto-świetlisty, a z drugiej ma ciemny cień.
Znana kolęda do słów Franciszka Karpińskiego zaczyna się tak: „Bóg się rodzi, moc truchleje: Pan niebiosów obnażony! Ogień krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskończony.” Objawienie Boga poprzez Wcielenie opisywane jest jako krzepnięcie ognia i ciemnienie blasku. Co sprawia, że blask ciemnieje, a ogień krzepnie? Zmieszanie go na powrót z tą ciemną substancją, od której oddzielił się Bóg jako ognisto-świetlista istota, zgodnie z tym, jak to opisałem w poprzednim artykule.

W przyrodzie zachodzi jednak również odwrotny proces. Zakrzepły w materialną postać ogień daje się z niej na powrót odzyskać, jak można to zaobserwować podczas spalania węgla lub drewna. Produktem spalania jest wówczas ogień jako czysta energia oraz dym jako to, co uprzednio zaciemniło (albo „zacieniło”) ogień i uwięziło go w zakrzepłej postaci. Dlatego przytoczone na obrazie Fra Angelico słowa, wypowiedziane przez archanioła Gabriela podczas Zwiastowania, należałoby być może rozumieć w tym sensie, że moc Najwyższego zostanie zacieniona w Maryi, tzn. narodzi się z niej w ciele jako Syn Boży.

Na obrazie Giovanniego di Paolo wyraźnie chodzi o pokazanie ognia i dymu w ich wzajemnej przeciwstawności. W samym środku ognia przy oglądaniu w powiększeniu widać jakby jakąś postać – może jest to Chrystus? – a z kolei dym ponad kominem zamienia się w jakieś – podobne do powietrznych ryb – podłużne demony frunące w kierunku Boga Ojca, powracające do swojego pierwotnego miejsca, z którego zostały wyrzucone na zewnątrz, żeby zagęścić Stworzenie.

Jeżeli podoba Ci się ten wpis, podziel się nim albo zostaw komentarz pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię.