Malarstwo - obrazy wielkich mistrzów malarstwa
Symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy przedstawia na swoim obrazie z roku 1546 w bardzo ciekawy (i nietrudny do rozszyfrowania) sposób włoski malarz renesansowy, Jacopo Bassano (1515-1592), znany również jak Jacopo da Ponte.
To, że w przypadku obrazu Jacopo Bassano chodzi właśnie o symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy, a nie po prostu o ilustrację, uwzględniającą wszystkie zasadnicze elementy ikonograficznego kanonu tego chętnie podejmowanego przez malarzy religijnego tematu, narzuca się samo przez się z racji nietypowego przedstawienia układu święty Jan – Jezus Chrystus, widocznego w samym środku obrazu. Od razu więc musimy sobie postawić pytania, co nam chce autor przez to powiedzieć.
Interpretując sytuację w sposób trywialny, powiedzielibyśmy: cóż, święty Jan, młodzieniec o „słabej głowie”, upił się i zasnął. Ale to jest przecież metafora. Usnęło jego małe ja, dzięki czemuobudziło się w nim duże Ja, tzw. Ja Chrystusowe. To Ja Chrystusowe przedstawione jest na obrazie jako Jezus Chrystus z charakterystycznym świetlistym krzyżem przy głowie. Ideę tę wyraził święty Paweł w Liście do Galacjan (2, 20): „Z Chrystusem jestem ukrzyżowany; żyję więc już nie ja, ale żyje we mnie Chrystus.”
Jacopo Bassano, Ostatnia wieczerza, 1546, olej na płótnie, 168 x 270 cm, Galleria Borghese, Rzym
Kup obraz na płótnie: Bassano, Ostatnia wieczerza
Jezus prawą swą dłoń trzyma na sercu, tuż przy głowie świętego Jana, a lewą pokazuje misę z odciętą głową baranka paschalnego. Ta barania głowa jest symbolem małego ja. – również zgodnie z astrologicznym znaczeniem znaku Barana. Okoliczność, że jest ona odcięta, odpowiada temu, że Jan zasnął – dzięki temu w głowę śpiącego Jana wlewa się strumień Ducha z piersi Jezusa.
W tym kontekście karafka z winem stojąca nad stole przed Janem nabiera znaczenia środka, który „odcina głowę”, czyli rozluźnia sztywność ego i zmienia percepcję świata z trzeźwej i rozsądnej na taką, w której wszystko staje się rozchwiane i płynne.
Żeby wydobyć symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano warto rozważyć jej odniesienia:
- do misteriów dionizyjskich,
- do cudu w Kanie Galilejskiej,
- do Eucharystii.
I. Misteria Cerery i Bachusa a symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Jeśli chodzi o misteria, to właściwie trzeba by tu wspomnieć łącznie o misteriach Cerery i Bachusa, ponieważ chleb i wino, o których mówi Jezus w czasie Ostatniej Wieczerzy w sensie eucharystycznym, mają związek z obydwoma tymi misteriami.
Filozoficzny sens obydwu tych starożytnych misteriów najlapidarniej wyjaśnił niemiecki filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Misteria Cerery były wtajemniczeniem polegającym na zjadaniu pokarmów. Zjadanie ich było praktycznym sposobem wykazywania ich nicości. Zdrowy rozsądek hołduje przesądowi o trwałym „bycie samym w sobie” skończonych rzeczy. Ich zjadanie brutalnie temu zaprzecza – przemieniają się one gwałtownie we własną substancję tego, kto je pożera. Pod tym względem głupie zwierzę, które poczyna sobie z rzeczami bezceremonialnie, wcale się nad ich istnieniem nie zastanawiając, jest mądrzejsze od rozsądkowej świadomości, utrwalającej je w ich „istnieniu dla siebie”. Misteria Cerery były więc zdaniem Hegla przedszkolem filozoficznej edukacji, praktycznym obaleniem materializmu i afirmacją idealizmu.
Co się zaś tyczy misteriów Bachusa, to Hegel w swojej Fenomenologii ducha wyraził myśl, że prawda jest jak dionizyjskie upojenie, w którym cały świat się zatacza i chwieje. Ma to związek z jego programem intelektualnym, żeby uczynić zakrzepłe myśli płynnymi, czyli przejść od rozsądkowego myślenia opartego na zasadzie tożsamości i wyłączonego środka, do dialektyczno-spekulatywnego myślenia rozumowego, które w wszystkim wykrywa sprzeczności i potrafi w swych pojęciach łączyć przeciwstawne określenia.
A co to ma do Jezusa Chrystusa? Bez zmiany myślenia (metanoia) trudno zrozumieć takie stwierdzenia jak „Ja i Ojciec jesteśmy jedno” – i cały szereg innych, z powodu których przez niektórych trzeźwo myślących komentatorów posądzany jest on o zaburzenia umysłowe. Skądinąd też z opisu Zesłania Ducha Świętego w Dziejach Apostolskich wynika, że apostołowie, którzy otrzymali tego Ducha, mówili tak, jakby młodym winem się upili. A jeśli kto chce, może w takim właśnie sensie rozumieć znane rzymskie przysłowie: In vino veritas (w winie jest prawda).
II. Wesele w Kanie Galilejskiej a symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Wesele w Kanie Galilejskiej opisane jest wprawdzie jedynie w Ewangelii według świętego Jana (2, 1-11), ale za to nadana mu w niej została wielka ranga, gdyż miało ono miejsce już na trzeci dzień po chrzcie nad Jordanem, co oczywiście sprzeczne jest z narracją pozostałych ewangelii kanonicznych, w których Jezus zaraz po chrzcie udał się na pustynię, gdzie pościł przez czterdzieści dni i był kuszony przez diabła. Natomiast w Ewangelii Jana, który jest bohaterem obrazu Ostatnia Wieczerza Jacopo Bassano, w Kanie Galilejskiej Jezus uczynił swój pierwszy cud o wyraźnie symbolicznym znaczeniu – zamienił wodę w wino.
Łatwo skojarzyć ten cud z chrztem, który miał miejsce dwa dni wcześniej, zwłaszcza w kontekście stwierdzenia Jana Chrzciciela (Jan 1, 33): „Ten, który mnie posłał, abym chrzcił wodą, rzekł do mnie: Ujrzysz tego, na którego Duch zstępuje i na nim spocznie. Ten chrzci Duchem Świętym.” Inaczej mówiąc, chrzest Janowy i chrzest Chrystusowy mają się do siebie tak, jak woda i wino, a przemiana wody w wino ma też znaczenie takie, że kiedy wkroczył do akcji Jezus, Jan Chrzciciel może już zakończyć swoją misję.
Wino, w które została zamieniona woda w Kanie Galilejskiej, musi być w sensie symbolicznym winem, o którym jest mowa przy ustanawianiu Eucharystii. I oznacza Ducha Świętego. Oczywiście, ten Duch, którym chrzci Chrystus, jest owym młodym winem, którego nie należy wlewać do starych bukłaków, gdyż może je ono rozerwać, jak powiedziane zostało w trzech ewangeliach synoptycznych (Mateusz 9, 17, Marek 2, 22, Łukasz 5, 37). Jest ono symboleminicjacji duchowej o większej mocy niż dotychczasowe.
III. Eucharystyczne znaczenie wina a symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Jak już wspomniałem w komentarzu do „Ostatniej Wieczerzy” Juana de Juanesa („Kto jest kim na obrazie Ostatnia Wieczerza„), misterium Eucharystii polega na wymianie, odbywa się w dwie strony, a podziękowanie jest wzajemne. Człowiek spożywa chleb jako ciało Boga, za co dziękuje Bogu, a sens tego jest taki, jak wyjaśniłem w komentarzu do misteriów Cerery, krótko mówiąc,panteistyczny. Dzięki spożywaniu chleba człowiek żyje, a jego życie umożliwia życie ludzkiemu duchowi. Kiedy zaś duch ludzki doznaje oświecenia, staje się Duchem Świętym i o tyle świadomością samego Boga. Dzięki temu Bóg żyje jako duch i nie jest wyłącznie nieświadomą przyrodą. I za to Bóg dziękuje człowiekowi, który jednak wyzbył się w tym wszystkim samego siebie jako małego ja, rodząc się ponownie z Ducha, czy też z Boga.
Ten symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano pokazany jest pięknie na omawianym obrazie. Małe ja leży tu w misie jako odcięta barania głowa, której miejsce zajmuje głowa Chrystusa z trzema „antenkami” – ramionami krzyża. Ta odcięta głowa jest więc w sensie symbolicznym głową świętego Jana Apostoła – nie mylić z odciętą głową Jana Chrzciciela, którego ten obraz nie dotyczy, daruję więc sobie dalsze rozwijanie tej paraleli.
Oczywiście, kościelna wykładnia tego misterium jest całkiem inna. Szłaby ona w tym wypadku w kierunku utożsamiania głowy zabitego baranka ze śmiercią Jezusa na krzyżu, a krwi, w którą zamienia się wino, z krwią przelaną przez niego na Golgocie dla odkupienia win ludzkości. Skomentuję to krótko: ponury absurd, wtłoczony nieudolnie w słowa Jezusa, jakie padają podczas Ostatniej Wieczerzy.
IV. Dwie inicjacje ukazują symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Dodać należy tu jeszcze, że przed śpiącym świętym Janem stoi karafka z winem, ale obok niej leży jabłko – również o symbolicznym znaczeniu. To jabłko wyobraża, oczywiście, owoc z Drzewa Poznania Dobrego i Złego. Skosztowanie tego owocu oznacza pierwszą inicjację, jaką przeszła ludzkość. Polegała ona na przejściu od stanu bezrefleksyjnej zwierzęcej niewinności (którą na obrazie symbolizuje śpiący na podłodze pies) do właściwej świadomości ludzkiej, co opisane jest w Księdze Rodzaju tak, że Adamowi i Ewie spadły łuski z oczu i zobaczyli, że są nadzy.
W tym kontekście karafka z winem jest symbolem drugiej inicjacji, polegającej naprzebóstwieniu człowieka – na wzniesieniu się na poziom synostwa Bożego dzięki oświeceniu przez Ducha Świętego. Symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano.
V. Trójca Święta na obrazie rozszerza symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Po prawej stronie obrazu – na granicy wnęki, na tle której widzimy Chrystusa – Bassano namalował śpiącego brodatego starca. Ma on symboliczne znaczenie Boga Ojca i jest elementem dynamicznej Trójcy, której pozostałymi elementami są święty Jan i Jezus Chrystus. Śpiący Bóg Ojciec jest symbolem pierwotnego stanu Absolutu, jakim jest brak świadomości. Świadomość pojawia się zrazu jako skończona świadomość człowieka, która jako skończona i ludzka nie jest, oczywiście, świadomością Boga.
Gdzie ta ludzka świadomość jest na obrazie? Reprezentuje ją pozostałych dziesięciu apostołów, gdyż ludzka świadomość jest zwielokrotniona, rozdrobniona na wiele odrębnych jednostek. Przemianę ludzkiej świadomości w boską wyraża para święty Jan – Jezus Chrystus. Jako Jezus Chrystus, przemieniony człowiek, Bóg jest Bogiem świadomym siebie i na tym kończy się cały proces, by kontynuować się w nieskończoność.
Ten Jezus Chrystus na obrazie jest w pewnym sensie tożsamy zarówno ze śpiącym starcem, jak i ze śpiącym młodzieńcem – jak to w Trójcy Świętej. A to jak w tym układzie usytuujemy Ducha Świętego, nie ma większego znaczenia – postacie są trzy.
VI. Grupa apostołów jako przestrzeń, w której unosi się Bóg, dopełniająca symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
A może nie trzy, tylko więcej. Bo pozostali apostołowie też pełnią istotną rolę. Człowiek jest istotą społeczną, nie istnieje jednostkowa ludzka świadomość w inny sposób niż w środowisku innych ludzkich świadomości. Duch ma taką naturę, że istnieje nie tylko jako punktowa świadomość siebie poszczególnych jednostek, ale jest też przestrzenią pomiędzy nimi, w której mają miejsce ich wzajemne interakcje, pozwalające każdej z nich ukonstytuować się jako byt dla siebie, świadomy własnej (względnej) odrębności.
Dlatego malarz przedstawia apostołów w trakcie tych interakcji. Oni wszyscy komunikują się pomiędzy sobą, nie patrzą w ogóle na Jezusa. I tylko jeden jedyny Piotr spogląda na śpiącego Jana, gdyż tego, że przemienił się on w Chrystusa, zwykłymi ludzkimi oczami nie widać. Jezus Chrystus jest prawdopodobnie w zamyśle malarza w ogóle niewidoczny, należy do wymiaru duchowego.
Obraz oddaje więc istotny sens tego, czym była dla Jezusa grupa uczniów-apostołów. Liczba 12 ma sens symboliczny, oznacza tylko, że chodzi o pewną całość, jaką stanowi grupa jako grupa, będąca czyś więcej niż tylko prosta sumą składających się na nią jednostek. Skądinąd można przeczytać w Ewangelii według świętego Mateusza (18, 20): „Albowiem gdzie są dwaj lub trzej zgromadzenie w imię moje, tam jestem pośród nich.” Chodzi w istocie o to, żeby było jakieś My, zamiast pojedynczego ja. A o My w całym tego słowa znaczeniu można mówić dopiero wtedy, gdy kocha się bliźniego swego jak siebie samego – i to z wzajemnością. Nie chodzi tu tylko o zasadę moralną, ale o sprawę o znaczeniu metafizycznym, o strukturę, w ramach której może istnieć Bóg czy też Duch jako to, co trzecie, unoszące się w przestrzeni pomiędzy Ja a Ty.
VII. Święty Jan jako dusza, Chrystus jako duch – to też może być symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Układ apostołów na obrazie jest taki, że otaczają oni kręgiem centralną (podwójną) postać Jana/Chrystusa, która w tym układzie stanowi jakby ich zbiorową wyższą jaźń, rozciągającą się nad nimi w sposób, który Jezus w Ewangelii według świętego Jana przyrównał do duszy (psyche) pasterza, obejmującej swoją troskliwością stado owiec, niby rozpięty nad nimi parasol ochronny. Zostało to jednak zrozumiane w dziwny sposób – jako oddawanie przez dobrego pasterza życia za swoje owieczki. Można by ewentualnie nałożyć na tę podwójną postać pojęciowe odróżnienieduszy (psyche) i ducha (pneuma), przy którym, oczywiście, święty Jan byłby duszą a Chrystus – duchem. I wtedy ze względów natury symbolicznej święty Jan powinien być kobietą – i faktycznie, jest podobny do kobiety (w szczególności do młodej Joanny Szczepkowskiej), podobnie jak to jest na „Ostatniej Wieczerzy” Leonarda da Vinci, na której liczni komentatorzy identyfikują świętego Jana z Marią Magdaleną. W intencji malarza nie jest to moim zdaniem oddzielna osoba, lecz raczej zbiorowa dusza całej grupy apostołów, punkt, w którym się one ogniskują w rezultacie sumy wzajemnych interakcji.
Ze względy na cały wyrazisty symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano to. co się dzieje na obrazie poza tym, jest mniej istotne. Wygląda na to, że święty Piotr z nożem w dłoni chciałby dopaść zdrajcę, patrzy więc na świętego Jana, wskazując lewą dłonią na człowieka ze spuszczonym wzrokiem, pijącego wino z wielkiej szklanicy, jakby chciał zapytać: „czy to ten?” Ale święty Jan śpi, a z wyższego, Chrystusowego poziomu pada odpowiedź, której apostołowie nie zrozumieli.
VIII. Trzy epoki dziejów są być może wplecione w symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano
Można się też doszukać na tym obrazie pośredniego odniesienia do trzech epok w dziejach ludzkości, którymi są – zgodnie z koncepcją Joachima z Fiore – Epoka Ojca, Epoka Syna i Epoka Ducha Świętego. Jeżeli utożsamimy je z astrologicznymi epokami Barana, Ryb i Wodnika, to wówczas odcięta barania głowa w misie mogłaby symbolizować koniec Epoki Barana, czyli Epoki Ojca.
Jest rzeczą zastanawiającą, że Ostatnia Wieczerza została w Ewangelii Marka (14, 12-16) i wEwangelii Łukasza (21, 7-13) wpisana, zdaniem niektórych komentatorów, w kontekst Wodnikowy, przez to, że apostołowie mieli znaleźć miejsce na wieczerzę, idąc za spotkanym w mieście człowiekiem, niosącym dzban wody, który miał im wskazać przygotowaną już przestronną i przystrojoną jadalnię. Jeżeli rozumieć to tak, że Ostatnia Wieczerza odbyła się w miejscu, którym w sensie symbolicznym była Epoka Wodnika, czyli czasy, które z perspektywy I wieku naszej ery były odległą przyszłością, to znaczyłoby to, że całe eucharystyczne przesłanie Ostatniej Wieczerzy było w ogóle skierowane do innej epoki, niż ta, w której żyli obecni na wieczerzy apostołowie. Cały symboliczny sens Ostatniej Wieczerzy Jacopo Bassano byłby więc przez to rzutowany w przyszłość.
Wówczas wspomnianą już wyżej Trójcę Świętą można by rozumieć jeszcze inaczej, tak mianowicie, że Epoka Ojca (Epoka Barana) już zasnęła, jak ten brodaty starzec, Epoka Ducha Świętego, czyli Epoka Wodnika (święty Jan) jeszcze się nie obudziła, a Epoka Syna, czyli Epoka Ryb (Chrystus jako Syn) jest już w toku i potrwa jeszcze ze 2 tysiące lat.
Odpowiednio do odróżnienia chrześcijaństwa Piotrowego jako chrześcijaństwa Epoki Ryb i chrześcijaństwa Janowego jako chrześcijaństwa Epoki Wodnika (zob. też: 12 apostołów w malarstwie: fresk Giotto „Chrystus umywa nogi apostołom”) mielibyśmy tu sytuację, że Piotr jest przytomny, bo żyje w swojej teraźniejszości. To, że ma nóż w dłoni, nie wystawia Epoce Piotrowej dobrego świadectwa. A ważny dla Ostatniej Wieczerzy wątek zdrady mógłby rzutować na charakter całej pierwszej epoki chrześcijaństwa, co zostało zresztą potwierdzone przez późniejsze zaparcie się Piotra.
Nasuwa się w związku z tym pytanie, gdzie na obrazie jest Judasz. Jak się wydaje, jest nim mężczyzna siedzący w rogu stołu po prawej stronie obrazu, z kotem obok stołka. Po pierwsze, jest to typowe miejsce Judasza na obrazach przedstawiających Ostatnią Wieczerzę, a po drugie, trzyma on w lewej dłoni sakiewkę. A co znaczy kot? Ba, być może kacerstwo – od niemieckiegoKatze (kot).
Jeżeli podoba Ci się ten wpis, podziel się nim albo zostaw komentarz pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię
Komentarze
- Nie znaleziono komentarzy
Szukaj na blogu
Kategorie
-
Malarstwo polskie
-
Malarstwo religijne
-
Prywatne życie arcydzieł BBC
-
Malarstwo wg nazwisk malarzy
-
Luis Falero
-
Salvador Dali
-
Leonardo da Vinci
-
Paul Gauguin
-
Rafael
-
Egon Schiele
-
Witkacy
-
Lukas Cranach Starszy
-
Max Ernst
-
Gustav Klimt
-
Michał Anioł
-
Sandro Botticelli
-
El Greco
-
Andrea Mantegna
-
Albrecht Dürer
-
Francisco Goya
-
Pablo Picasso
-
Francesco Hayez
-
Giotto
-
Berthommé de Saint André
-
Pietro Lorenzetti
-
Piero della Francesca
-
Andrea del Verrocchio
-
Tintoretto
-
Giorgione
-
Cima da Conegliano
-
Pietro Perugino
-
Giovanni di Paolo
-
Francis Bacon
-
Jacopo Bassano
-
Hieronim Bosch
-
Tycjan
-
Benjamin West
-
Fra Filippo Lippi
-
Edward Burne-Jones
-
Bartolomé Esteban Murillo
-
Peter Paul Rubens
-
Fra Angelico
-
Gentile da Fabriano
-
Domenico Ghirlandaio
-
-
Malarstwo współczesne
-
Słynne obrazy
-
Malarstwo historyczne
-
Malarstwo mitologiczne
Login to post a comment
Skomentuj jako gość