Twitter

Gentile da Fabriano to włoski malarz, którego sztuka zaliczana jest do okresu przełomu gotyku i renesansu. Omówię tutaj popularny w malarstwie renesansowym motyw pokłonu trzech króli w wariancie, w którym magowie mają na głowach aureole.

Aureole to w ogóle malarsko fajna sprawa, zwłaszcza kiedy do ich przedstawienia używa się złota.

Na wstępie omówię krótko inny obraz, na którym występuje motyw Pokłonu Trzech Króli, znany fresk Giotta (ok. 1305), ojca malarstwa europejskiego.

Giotto, Pokłon trzech króli - wydruk na płótnie

Giotto – Pokłon trzech króli

Można zauważyć, że:

1. Gwiazda widoczna nad dachem ma postać komety z ogonem.
2. Magowie przybyli na wielbłądach.
3. Magowie mają wokół głów aureole (takie same jak Jezus i Maryja), a ponadto korony – poza tym klęczącym przed Dzieciątkiem, który położył swoją koronę na ziemi.
4. Magowie, zgodnie z tradycją, reprezentują trzy pory ludzkiego życia: starzec klęczy, a mężczyzna w sile wieku stoi za nim razem z młodzieńcem w białej szacie.
5. Świętej Rodzinie towarzyszą dwa anioły z aureolami na głowach – ten na prawym skraju fresku podobny jest do Maryi, drugi zaś kryje się za słupem, co dobrze pasuje do świętego Józefa ze spuszczonym wzrokiem.
6. Dzieciątko jest ciasno obwiązane pieluszką (bardzo nietypowe przedstawienie).
7. Chata ma postać wiaty przylegającej do skały.
8. Osła i woła nie ma.

Gentile da Fabriano – Pokłon trzech króli

W porównaniu z prostotą fresku Giotta przeszło sto lat późniejszy obraz Gentilego da Fabriano (Pokłon trzech króli, 1423, tempera na desce, 303 x 282 cm) jest niezwykle skomplikowany.

Pokłon trzech króli, Da Fabriano - reprodukcja na płótnie

Opis obrazu we fragmentach:

Gwiazda w postaci dużej promienistej tarczy widoczna jest tuż nad Świętą Rodziną, w miejscu, gdzie się zatrzymała, żeby pokazać magom cel ich wędrówki.

Jest jednak jeszcze inne przedstawienie tej gwiazdy, mianowicie na rozświetlonym złociście niebie ponad głowami trzech magów stojących na górze wznoszącej się ponad morzem – jest to gwiazda z fazy, kiedy magowie wraz ze swym orszakiem, który zatrzymał się u podnóża góry, podążali za nią, by trafić do miejsca, gdzie narodził się Jezus. Gwiazda ta znajduje się dokładnie pod wizerunkiem archanioła Gabriela widocznego w kole, w asyście dwóch ewangelistów, po obu jego stronach, nieco poniżej. Jest to anioł zwiastujący Maryi, że pocznie z Ducha Świętego, o czym świadczy 1) pierwsze słowo widoczne na szarfie w jego dłoni: AVE, czyli „Bądź pozdrowiona …” (Łukasz 1, 28) oraz 2) fakt, że na przeciwległym skraju obrazu mamy Maryję ze sceny Zwiastowania.

Magowie przyjechali na koniach – widać ich na drugim planie w środku długiego konnego orszaku zmierzającego do Jerozolimy.

Tu z kolei znajdują się oni pod wizerunkiem Chrystusa i pod Jerozolimą, ku której zmierzają. Trochę poniżej Chrystusa, po lewej stronie, widać Mojżesza z tablicami. Na pierwszej z nich nożna odczytać: NON HABEBIS DEOS ALIENOS NON SUMES NOMEN DOMINI D[ei tui in vano], czyli Nie będziesz miał cudzych bogów, nie będziesz używał imienia Pana B[oga twego nadaremno]. Po prawej zaś stronie Chrystusa widzimy króla Dawida, z którego rodu pochodził Chrystus. Można go poznać po koronie na głowie i po cytrze. Twarz króla Dawida przypomina najczęstszy w ikonografii typ twarzy Chrystusa.

Trzech magów na koniach widać również w momencie, gdy wjeżdżają do Jerozolimy. Tym razem patronuje im z góry Maryja ze sceny Zwiastowania, z charakterystycznym układem rąk skrzyżowanych na piersi i leżącą na skrzyni otwartą książką, która jest stałym elementem ikonograficznym Zwiastowania. Po obu stronach Maryi, trochę poniżej, namalowani są dwaj pozostali ewangeliści.

W tej części obrazu trzej magowie nie zajmują pozycji centralnej, gdyż zaakcentowane zostaje to, że cały orszak najpierw wjeżdża do Jerozolimy, a następnie z niej wyjeżdża, kierując się ku Betlejem, czyli centralną pozycję otrzymuje tu zmiana kierunku, podczas gdy magowie dopiero wjeżdżają do miasta, do pałacu króla Heroda.

I właśnie prawą dolną stronę obrazu wypełnia ta część orszaku, która – skierowana z Jerozolimy do Betlejem – dotarła już wraz z magami na miejsce.

Korony magów, ich aureole i zróżnicowanie pod względem wieku odpowiadają mniej więcej ich przedstawieniu na fresku Giotta.

Wół i osioł przy żłobie, których brakuje u Giotta, są na obrazie przedstawione.

Zamiast dwóch aniołów za plecami Świętej Rodziny, jak na fresku Giotta, mamy tutaj dwie kobiety, oglądające złote naczynie z wieczkiem – podobne do tego, jakie trzyma w prawej dłoni najmłodszy z magów. Jest to zapewne dar dla Jezusa, złożony już przez najstarszego z magów.

Predella (cykl małych obrazków u dołu obrazu głównego, w tym przypadku tryptyk)

Predella składa się z trzech obrazków:

1. Boże narodzenie

2. Ucieczka do Egiptu

3. Ofiarowanie w świątyni

Na każdym z trzech obrazów predelli widzimy po lewej stronie te same dwie kobiety – służące, które są przedstawione również na głównym obrazie.

1. Pierwszy obraz predelli – Boże narodzenie

Widzimy tu – poza Świętą Rodziną, wołem, osłem i dwiema służącymi –również anioła zwiastującego pasterzom. Z układu całego obrazu zdaje się wynikać, że archanioł Gabriel zwiastujący Maryi i anioł zwiastujący pasterzom z Ewangelii według świętego Łukasza oraz Gwiazda Betlejemska z Ewangelii według świętego Mateusza to ta sama istota.

2. Drugi obraz predelli – Ucieczka do Egiptu

Przenosimy się teraz z Ewangelii według świętego Łukasza do Ewangelii według świętego Mateusza. 

3. Trzeci obraz predelli – Ofiarowanie w świątyni

Trzeci obraz cofa nas na powrót do Ewangelii według świętego Łukasza. Ofiarowanie w świątynioprócz Świętej Rodziny i dwóch służących przedstawia też zapewne Symeona, „nad którym był Duch Święty” (Łukasz 2, 25), i prorokinię Annę, staruszkę (Łukasz 2, 36). Całkiem możliwe, że dwa gołębie, widoczne ponad świtą trzech magów po prawej stronie głównego obrazu, wyobrażają te dwa gołąbki ofiarowane w świątyni przy obrzezaniu Jezusa.

Podsumowanie predelli

W taki sposób Gentile da Fabriano usiłuje uzgodnić dwie całkiem różne narracje na temat narodzin Jezusa: Łukaszową z Mateuszową. Najpierw więc Jezus się rodzi, a anioł zwiastuje pasterzom, potem składają Jezusowi pokłon trzej magowie, a Herod zarządza rzeź niewiniątek. Józef z Maryją i małym Jezuskiem, ostrzeżeni przez anioła, uciekają przed ta rzezią do Egiptu. Następnie Herod umiera i Święta Rodzina powraca do Jerozolimy, gdzie – po ośmiu dniach od narodzin – Jezus zostaje obrzezany w świątyni i złożone zostają w ofierze dwa gołąbki (lub para synogarlic). Przy takiej sekwencji wydarzeń środkowy obraz predelli powinien ilustrować zarówno ucieczkę z Jerozolimy do Egiptu jak i powrót z Egiptu do Jerozolimy. To, co widzimy, wygląda raczej na powrót.

Powrót do obrazu głównego – motyw pokłonu trzech króli

Na obrazie jest też sportretowany z sokołem w ręku fundator obrazu – trochę z tyłu za najmłodszym z magów. Widzimy go również, jak wypuszcza sokoła, jadąc na koniu w orszaku magów zmierzającym do Jerozolimy – w następnym rzędzie za nimi. Sokół ten pokazany jest następnie w locie – kieruje się najwyraźniej ku fundatorowi obrazu, by spocząć w jego rękach. Fundator w swej wędrówce do Betlejem prowadzony był więc nie przez gwiazdę, lecz przez sokoła.

Są też liczne ciekawostki, jak na przykład dwa lamparty, siedzące na końskich zadach tuż przed grupą trzech magów podążających w stronę Jerozolimy, a potem dające się odnaleźć w orszaku przybyłych już do Betlejem – głowę jednego widać blisko wspomnianych dwóch gołąbków, a głowę drugiego pomiędzy trzema końskimi łbami. Jest też duży biały pies myśliwski w prawym dolnym rogu, pokazany również trochę poniżej trzech magów zdążających do Jerozolimy – prowadzi go myśliwy, zwrócony twarzą w kierunku orszaku, podczas gdy pies patrzy na łanię, na którą chciałby też skoczyć jeden z lampartów. Są również dwie małpy itp.

Interpretacja obrazu da Fabriano

Na głównym obrazie centralną pozycję zajmują trzej magowie. Występują oni na nim czterokrotnie i bije od nich blask, zwłaszcza że, kiedy są przedstawiani w trakcie swej wędrówki, stanowią zwartą grupę i stykające się ze sobą ich świetliste aureole potęgują ten efekt. Wydaje się, że sposób ich potraktowania wynika z tego, że główną ideą obrazu jest trójca, przedstawiona na nim w sposób wielowariantowy.

• Trójcę stanowi Święta Rodzina: Józef, Maryja i Jezus.
• Trójcę stanowi trzech magów.
• Trójcę stanowi Zwiastowanie: archanioł Gabriel po lewej stronie na górze, Maryja po prawej stronie na górze i Chrystus (przedmiot Zwiastowania) na górze w środku. Kompatybilność tych trzech elementów podkreśla taki sam wizerunek anioła nad każdym z nich.
• Trójcą jest również ten anioł, ponieważ ma trzy pary skrzydeł: dolne, środkowe i górne.
• Trójcą jest też archanioł Gabriel, mający także trzy pary skrzydeł.
• Trójcę stanowi Chrystus wraz z Mojżeszem i Dawidem.
• Trójcę stanowią trzy piętra obrazu: Zwiastowanie, Pokłon trzech króli i predella.
• Trójcę stanowi predella: Boże narodzenie, Ucieczka do Egiptu i Ofiarowanie w świątyni.
• Trójcę stanowią też trzy miejsca wyznaczające etapy wędrówki magów: Wschód (po lewej stronie na górze jako punkt startu), Jerozolima (w środku na górze jako punkt zwrotny), Betlejem (na dole jako punkt docelowy).

Narzuca się paralela pomiędzy tak ujętą wędrówką trzech magów a ucieczką do Egiptu i powrotem z Egiptu do Jerozolimy, w ramach której w pierwszym przypadku punktem wyjścia jest Wschód, punktem zwrotnym Jerozolima a punktem docelowym Betlejem, a w drugim przypadku punktem wyjścia jest Betlejem, punktem zwrotnym Egipt a punktem docelowym – Jerozolima.

Całość obrazu jest więc gruntownie przemyślana, a wobec podciągnięcia trzech magów pod archetyp trójcy aureole nad ich głowami są w pełni uzasadnione. I przez to nabiera od razu nowego znaczenia ich zróżnicowanie pod względem wieku: ten najstarszy reprezentuje Boga Ojca, świętego Józefa i Mojżesza, ten w sile wieku Ducha Świętego, Maryję i króla Dawida, najmłodszy zaś – Jezusa Chrystusa. Ale jeśli ktoś woli dokonać innych przyporządkowań, to bardzo dobrze – obraz do nich najwyraźniej zachęca.

Jeżeli podoba Ci się ten wpis, podziel się nim albo zostaw komentarz pod postem. Z przyjemnością poznamy Twoją opinię.