Twitter

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – tu nie chodzi po prostu o ogólnik na temat wielkiego francuskiego malarza, który gdzieś na wyspie na samym końcu świata odnalazł Raj utracony przez zachodnią cywilizację.

Rzecz w tym, że ten sielski, egzotyczny, bajecznie kolorowy obraz Gauguina przedstawia wizję Rajskiego Ogrodu jako pewien żywy w naszej kulturze archetyp, do którego należy jako konieczny moment również wygnanie z Raju. Motyw Adama i Ewy w Raju i wygnania z Raju podejmowałem już kilkakrotnie (zob. m.in. Zbrodnia i kara oczami Michała Anioła oraz Adam i Ewa Cranacha – czyli o ciemnościach w Rajskim Ogrodzie i wyższości Ewy nad Adamem).

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – jak się okazuje, obraz ten ma starannie przemyślaną kompozycję, dobór elementów i kolorystykę. W szczególności jest kolejnym obrazem, na którym bardzo ważną rolę odgrywają złote podziały (zob. m.in. Obraz „Śpiąca Wenus” Giorgione czyli boska geometria oraz Kto jest kim na ikonie „Trójca Święta” Rublowa). Ta geometryczna zasada pozwala lepiej uchwycić również symboliczne stosunki pomiędzy poszczególnymi elementami obrazu.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – Paul Gauguin, Tahitanki (Pastorales Tahitiennes), 1892, olej na płótnie, 87,5 x 113,7 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg

Wydruk na płótnie: Paul Gauguin, Tahitanki

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – złote podziały w poziomie

Życie w Raju było stanem niewinności, choć raczej nie w tym sensie symbolizowanym przez białą lilię, której dwa wielkie kwiaty wyrastają z łodyżki, zaznaczającej dokładnie złoty podział szerokości obrazu. Skromna, prosta sukienka stojącej Tahitanki jest nota bene właśnie w kolorze płatków lilii i z pewnością  jest to kolorystycznie korzystniejsze dla obrazu, mimo że być może kłóci się z naszym wyobrażeniem całkiem nagiej Ewy w Raju.

Ta Tahitanka stoi zresztą na linii wyznaczającej odwrotny złoty podział szerokości obrazu, przechodzącej przez wewnętrzny brzeg jej prawej łydki, pomiędzy piersiami i przez zewnętrzny kącik lewego oka – wygięcie jej ciała związane jest w naturalny sposób z tym, że trzyma ona lewą ręką misę opartą na biodrze. Taka geometryczna kompozycja, zgodnie z którą piony lilii i Tahitanki są swoimi zwierciadlanymi odbiciami względem środka szerokości obrazu narzuca nam bezwiedne skojarzenie, że w sensie symbolicznym jest ona właśnie tym kwiatem lilii.

Zauważmy z kolei, że pionowa linia przechodząca przez środek pnia drzewa jest złotym podziałem szerokości pomiędzy wspomnianą pionową linią przechodząca przez stojącą dziewczynę a prawą krawędzią obrazu, a z kolei pionowa linia przechodząca przez czubek głowy siedzącej dziewczyny grającej na fujarce jest złotym podziałem szerokości pomiędzy środkiem pnia drzewa a prawą krawędzią obrazu. Znaczy to zarazem, że środek pnia drzewa jest w połowie pomiędzy obiema dziewczynami. Ponadto prawa krawędź pnia drzewa biegnie w połowie części obrazu pomiędzy prawą krawędzią a linią pionową przechodzącą przez stojącą dziewczynę.

Widać też, że środek pnia drzewa jest mniej więcej w takiej odległości od lewej krawędzi obrazu, ile wynosi jego wysokość – z rachunków opartych na dwukrotnym złotym podziale szerokości obrazu (113,7 cm) wynika 86,86 cm:

113,7 cm – 113,7 cm x 0,381966011 + 113,7 cm x (0,381966011)² = 86,85855841 cm,

natomiast faktyczną wysokość obrazu (87,5 cm) określa proporcja 10/13:

113,7 cm x 10/13 = 87,46153846 cm,

co stanowi różnicę ok. 6 mm w stosunku do grubości pnia na obrazie = ok. 9,5 cm, wystarczającą, żeby stwierdzić, że lepiej środek pnia drzewa określa pierwsza formuła, tzn, dwukrotny złoty podział szerokości obrazu.

Przypuszczam, że tak dokładnie zrealizowany w planie poziomym obrazu trzykrotny zloty podział w układzie: stojąca dziewczyna (0.381966011 szerokości obrazu, licząc od jego prawej krawędzi) – środek pnia drzewa (0.381966011 x 0.618033989 szerokości obrazu, licząc od jego prawej krawędzi) – siedząca dziewczyna  (0.381966011 x 0.618033989 x 0.381966011 szerokości obrazu, licząc od jego prawej krawędzi) w połączeniu ze złotym podziałem, który wskazuje łodyżka lilii  (0.618033989 szerokości obrazu, licząc od jego prawej krawędzi) ma znaczenie nie tylko estetyczne, ale też zawiera sugestię interpretacyjną.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – między niewinną lilią a utratą niewinności

Z tego punktu widzenia główną postacią na obrazie jest Tahitanka stojąca, na którą po złożeniu obrazu na pół nakłada się lilia, a po jego złożeniu wzdłuż środka pnia – Tahitanka siedząca.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – fragment z zaznaczonym zwierciadlanym odbiciem dziewczyny z fujarką po drugiej stronie drzewa:

Otóż pozioma linia na obrazie, styczna z czubkiem głowy dziewczyny grającej na fujarce, dzieli stojącą dziewczynę z misą na część górną i część dolną, z czego można wywnioskować, że dziewczyna z fujarką odpowiada dolnej, bardziej zwierzęcej części dziewczyny stojącej, w szczególności zaś ustnik fujarki znajduje się na poziomie jej genitaliów. Wnikałoby z tego, że ta dziewczyna z fujarką symbolizuje ciemną stronę dziewczyny z misą, jej „cień”, czy też to, co kryje się „po drugiej stronie drzewa”, albo może raczej jej „animusa”, zważywszy że misa jest symbolem żeńskim, a fujarka – męskim, fallicznym.

W rezultacie, gdyby abstrahować od drzewa, korelatem dziewczyny z miską byłby jedynie kwiat lilii. Jeśli jednak uwzględnić drzewo, to ma ona również drugi korelat – w postaci tego, co jest po drugiej stronie drzewa i odnosi się do niższej strony jej natury. Tak więc po jednej stronie mamy kwiat lilii jako symbol niewinności, a po drugiej stronie – grającą na fujarce dziewczynę o ciemniejszej karnacji jako symbol utraty niewinności.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – symboliczne znaczenie drzewa

Drzewo w tej rajskiej scenerii to, oczywiście, Drzewo Wiadomości Dobrego i Złego i w tym układzie dziewczyna z fujarką reprezentuje węża, który nakłonił Ewę do skosztowania zakazanego owocu. Drzewo jako takie symbolizuje trzy poziomy rzeczywistości: świat podziemny (korzenie), świat ziemski (pień) i świat niebiański (korona). Ze względu na swoją pionową pozycję jest ono lepszym symbolem człowieka niż zwierzę, którego kręgosłup jest ustawiony poziomo.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – przeciwstawność psa i drzewa

Otóż na obrazie Gauguina jest też zwierzę, mianowicie pies leżący poniżej lilii w dolnym pasie, symbolizującym świat podziemny. Jeżeli ten pies miałby być wskazówką do interpretacji lilii, to wychodziłoby na to, że stan niewinności w raju jest dopiero zwierzęcym królestwem ducha, z którego wyjściem jest ruch w górę, zgodnie z kierunkiem, w którym rośnie drzewo.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – piętrowość rzeczywistości ludzkiej na przykładzie stojącej kobiety

Piętrowość rzeczywistości pokazana jest na obrazie głównie w związku ze stojącą dziewczyną. Po pierwsze, nie widzimy jej stóp, znajdują się więc one, symbolicznie biorąc, w świecie podziemnym i są odpowiednikiem korzeni drzewa. Po drugie, przez środek górnego poziomego pasa (barwy zielonej) przechodzi czarny konar drzewa, odcinając głowę wraz z szyją od ciała kobiety. Ta głowa jest odpowiednikiem korony drzewa. Cała reszta jej ciała ma znaczenie pnia i jest podzielona przez granicę oddzielającą górny, zielony pas od środkowego, czerwonego. Zgodnie z ezoteryczną symboliką kolorów kolor zielony jest kolorem czakry serca (anahata), a kolor czerwony – kolorem czakry podstawy kręgosłupa (muladhara). Poziom czakry serca jest specyficznie ludzki, natomiast poziom muladhary ma charakter zwierzęcy.

Natomiast trzy czakry głowy (gardło, trzecie oko i korona) to już wyższy poziom duchowy. Ich kolorów (turkusowy, granatowy i fioletowy) nie widzimy jednak w tej okolicy na obrazie, rzuca się w oczy jedynie odcięcie głowy od reszty, co można rozumieć w kontekście zakłócenia harmonii całości w wyniku skosztowania zakazanego owocu. Znaczące przy tym się wydają trzy poziome czarne pasma, symbolizujące zapewne nieświadomość. Pierwsze z tych pasm jest na poziomie łydek, drugie w okolicy czubka głowy, a trzecim jest konar drzewa tuż poniżej szyi. Wynikałoby z tego, że ludzka świadomość odcięta jest od góry od nadświadomości (od poziomu niebiańskiego), od dołu od podświadomości (od poziomu podziemnego), a ponadto świadomość skupia się w głowie i jest odcięta od serca.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – wyjście z Raju i powrót do Źródła

Taki byłby bezpośredni skutek skosztowania owocu z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego. Ale z drugiej strony, po tej stronie drzewa, która symbolizuje utratę niewinności, widzimy drogę wyjścia z Raju jako zwierzęcego królestwa ducha – w postaci ukośnej czerwonej smugi, przechodzącej przez zielony pas i sięgającej czerni na samej górze. Z czerwonym kolorem tej smugi korespondują czerwone kwiaty drzewa (zamiast zakazanych owoców), przeciwstawione białemu kolorowi lilii.

Sprawa jest jednak ambiwalentna, na co wskazuje czarny kolor Drzewa Poznania, symbolizujący mrok ignorancji, w jakim pogrąża się człowiek za sprawą poznania, po które sięgnął, zjadając zakazany owoc. Ta duchowa ciemnota  nie jest jednak ostatecznym stanem człowieka, ponieważ widzimy, że u podstawy pnia rozpaliły się jakby pomarańczowe płomyki ognia – zapewne ognia wężowego kundalini. Dopiero ten ogień, podnosząc się w górę, da człowiekowi oświecenie a wraz z nim prawdziwe poznanie rzeczywistości, która od dołu i od góry jest początkowo przed nim zakryta. Prawdziwe poznanie rzeczywistości jest równoznaczne z powrotem do Źródła, od którego człowiek się oddzieli w wyniku skosztowania zakazanego owocu.

Pomarańczowy kolor płomyków u podstawy drzewa jest skądinąd kolorem psa i w sensie symbolicznym odpowiada energii seksualnej, skupionej w drugiej czakrze od dołu. Przekaz jest czytelny – u psa jest ta energia rozciągnięta w poziomie, a powinna podnosić się w górę – wzdłuż pnia drzewa, który w tym kontekście ma znaczenie ludzkiego kręgosłupa.

Tahitanki Gauguina, czyli wizja Rajskiego Ogrodu – dzbanek jako kamień filozoficzny i Drugi Adam

Nietrudno się domyślić, że znajdujący się za psim zadem dzban, w którego górnej części widzimy wizerunek siedzącego człowieka, symbolizuje ostateczny rezultat rozwoju człowieka, kiedy to staje się on naczyniem Ducha. Jest on ulepiony z gliny, jak Adam, ale oznacza zapewne Drugiego Adama, Chrystusa jako przemienionego człowieka. A okoliczność, że jest on w dolnej, czyli symbolicznie biorąc, podziemnej części obrazu, wyraża podstawową hermetyczną prawdę, że po ten skarb – zwany kamieniem filozoficznym – trzeba zstąpić do wewnętrznych czeluści ziemi.