Twitter

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża. Zdjęcie z krzyża to przedostatnia, XIII stacja drogi krzyżowej. Jest to, oczywiście, jeden ze standardowych tematów malarskich. Jak dotąd, z kręgu tematów związanych z Drogą Krzyżową podejmowałem jedynie temat Ukrzyżowania, i to jedynie w malarstwie XX wieku (zob. Obraz „Ukrzyżowanie” Francisa Bacona, analiza i interpretacja oraz Obraz „Chrystus św. Jana od Krzyża” Salvadora Dali jako wyobrażenie Ducha Świętego i Obraz „Ukrzyżowanie” Salvadora Dali – symboliczna spekulacja).

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża. Zdjęcie z krzyża nie jest tematem, który miałby jakieś szczególne znaczenie teologiczne – takie jak Ukrzyżowanie czy też Zmartwychwstanie (zob. Prezydent Duda w Watykanie i obraz „Zmartwychwstanie Pietro Perugino oraz Tintoretto: Zmartwychwstanie Chrystusa czy kochanek świętej Cecylii?). Brak jednoznacznie uzgodnionej wersji dotyczącej obecnych przy tym osób pozwala artyście na twórcze podejście do tematu. Korzystając z tego, Rogier van der Weyden wprowadza m.in. jako jedną z głównych postaci obrazu Maryję, Matkę Jezusa, o której obecności przy zdjęciu z krzyża żadna ewangelia nie wspomina. Zestawienie dziesięciu odcinków brytyjskiego serialu, które emituje TVP Kultura zob. Prywatne życie arcydzieł BBC – Lippi.

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża. Ogólny opis obrazu

Obraz dzieli się na trzy części – linie podziału wyznaczają przedłużenia bocznych krawędzi wystającej w górze części na jego środku. Obraz jest dynamiczny – akcja koncentruje się na dwóch postaciach: na ciele zdejmowanego z krzyża Jezusa i na mdlejącej Maryi, podtrzymywanej przez apostoła Jana i młodą kobietę stojąca za jej plecami. Układ ciał Jezusa i Maryi jest z grubsza podobny i układają się one równolegle po obu stronach przekątnej przechodzącej przez prawy łokieć Jezusa oraz głowy Jana i starszej kobiety za jego plecami, podobnej do zakonnicy i z obrączką na środkowym palcu prawej dłoni. Ta kobieta to zapewne siostra Maryi, Maria Kleofasowa, jako że Rogier van der Weyden opiera się przede wszystkim na wersji śmierci Jezusa z Ewangelii według świętego Jana. Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża, ok. 1435, olej na desce, 220 x 262 cm, Prado, Madryt

Wydruk na płótnie obrazu Zdjęcie z krzyża Rogiera van der Weydena Druga przekątna przechodzi przez głowę Marii Magdaleny, genitalia Jezusa, jego prawą dłoń, a następnie lewy nadgarstek i łono Maryi. Łono Maryi jest, oczywiście, znaczące, Jezus był bowiem owocem jej łona. A kto był owocem jego lędźwi? Zastanowimy się nad tym później. Układ ciała Jezusa wskazuje zapewne kierunki najistotniejszych symbolicznych odniesień. Zwisająca prawa ręka zaznacza kierunek ku ziemi, do której trafia ciało po śmierci. Kontrapunktem dla tej zwisającej ręki jest krzyż, którego pionowa belka, symbolizująca kierunek dół – góra, przechodzi przez sam środek obrazu. Oparta o krzyż drabina jest aluzją do drabiny Jakubowej, po której aniołowie zstępują z nieba i wstępują do niego. Duch Jezusa wraz z Ciałem Zmartwychwstania udaje się wszakże ostatecznie do Ojca w niebie. Układ głowy Jezusa wyznacza kierunek w stronę głowy Jana. Znaczenie głowy w tej relacji podkreślone jest przez czaszkę leżącą u stóp Jana. Również lewe ramię Jezusa układa się wzdłuż linii prowadzącej ponad głową Maryi do Jana. Ma to uzasadnienie w tekście Ewangelii według świętego Jana (19, 25-27):

A stały pod krzyżem Jezusa matka jego i siostra matki jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena. A gdy Jezus ujrzał matkę i ucznia, którego miłował, stojącego przy niej, rzekł do matki: Niewiasto, oto syn twój! Potem rzekł do ucznia: Oto matka twoja! I od owej godziny wziął ją ów uczeń do siebie.

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża. Maria Magdalena jako święty Graal?

Golenie Jezusa wskazują kierunek ku łonu Marii Magdaleny. Golenie są w szczególny sposób uhonorowane w opisie śmierci Jezusa (Jan 19, 33 i 36):

A gdy podeszli do Jezusa i ujrzeli, że już umarł, nie połamali goleni jego. […] To bowiem stało się, aby wypełniło się Pismo: «Kość jego nie będzie złamana».

Leżąca na ziemi przy dolnym skraju szaty Maryi kość jest zapewne przeciwstawiona czaszce, a to przeciwstawienie dotyczy pośrednio Jana i Marii Magdaleny stojących na obrazie po dwóch przeciwstawnych stronach w podobnych pozycjach, tzn. z ugiętymi kolanami i z głową wychyloną do przodu. Maria Magdalena ma na serdecznym palcu prawej dłoni złotą obrączkę, co zapewne oznacza, że jest poślubiona Jezusowi: Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża, pierwszy fragment

Ma również na biodrach pasek, zsuwający się na brzuchu w dół, którego zapięcie stanowią dwa koła, przypominające pieczęcie, pomiędzy którymi biegnie z góry na dół metalowy łańcuch. Na pasku widzimy zaś napis: IESVS MARIA – prawdopodobnie, ponieważ dwie pierwsze litery są trudne do zidentyfikowania: Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża, drugi fragment

Należy przy tym zwrócić uwagę, że większość postaci patrzy na Matkę Jezusa, ale nie Maria Magdalena, patrząca na stopy Jezusa. Poza Marią Magdaleną nie patrzy na Matkę Jezusa tylko jeszcze brodaty starzec, który trzyma od góry ciało Jezusa pod pachami. To jak gdyby zapieczętowane łono Marii Magdaleny przywodzi na myśl legendę o świętym Graalu, którym w myśl jednej z interpretacji byłaby właśnie Maria Magdalena jako matka jego dziecka. Widzimy zresztą blisko jej głowy srebrne zamknięte naczynie, chociaż zapewne są w nim wonności do namaszczenia ciała Jezusa, które w wersji z Ewangelii według świętego Jana (19, 39) przyniósł Nikodem (o którym inne ewangelie nie wspominają):

Przyszedł też Nikodem, ten który poprzednio przybył w nocy do Jezusa, niosąc około stu funtów mieszaniny mirry i aloesu.

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża. Motyw trzech magów ze Wschodu

Mirra kojarzy się, oczywiście, z darami od magów ze Wschodu, którzy według Ewangelii według świętego Mateusza przywędrowali do Betlejem za gwiazdą do nowo narodzonego Jezusa. Wcale zresztą niewykluczone, że Rogier van der Weyden wprowadził motyw trzech magów na swoim obrazie. Ciało Jezusa podtrzymuje bowiem trzech mężczyzn, z których jednym jest zapewne Józef z Arymatei, człowiek majętny i członek Sanhedrynu, który poprosił Piłata o ciało Jezusa, zakupił materiał na całun i ofiarował swój własny grób na pochówek Jezusa. Według legend arturiańskich to właśnie Józef z Arymatei zebrał krew z przebitego boku Jezusa do kielicha zwanego świętem Graalem. Trzech mężczyzn trzymających ciało Jezusa pasuje do jednego z wariantów ikonograficznego kanonu przedstawiania pokłonu trzech magów (czy też trzech króli), mianowicie jeden z nich jest stary, drugi w sile wieku, a trzeci jest młodzieńcem. Można ich traktować jako symbol Trójcy Świętej i wówczas starzec reprezentuje Boga Ojca, mężczyzna w sile wieku Chrystusa, a młodzieniec – Ducha Świętego. Przybycie trzech magów do Betlejem byłoby w tym ujęciu czymś analogicznym do wizyty trzech aniołów u Abrahama i Sary – na tym motywie oparta jest słynna ikona „Trójca Święta” Andrieja Rublowa (zob. Kto jest kim na ikonie „Trójca Święta” Rublowa?) . Przy takim ujęciu trzech mężczyzn, podtrzymujących ciało Jezusa płaczący mężczyzna we wspaniałym złocistym płaszczu, oddzielony od Marii Magdaleny dłonią łysiejącego mężczyzny, który w drugiej dłoni trzyma wspomniane już naczynie, reprezentowałby Chrystusa. W odróżnieniu od dwóch pozostałych, nie znajduje się on w „kominie” z krzyżem i drabiną, symbolizującym ruch w relacji ziemia-niebo. Ma to związek z ludzką, ziemską naturą Jezusa Chrystusa, odróżnioną od jego natury boskiej, niebiańskiej. Z Marią Magdaleną łączyła Jezusa Chrystusa relacja ludzka, ziemska, ale już nie łączy, na co wskazuje wsunięta pomiędzy jedno a drugie dłoń mężczyzny stojącego za jego plecami. Ale kontynuacją tej ziemskiej egzystencji Jezusa jest jakby zawartość naczynia, które nabierałoby w tym układzie znaczeniu zabezpieczonego łańcuchem łona Marii Magdaleny. Ciało Jezusa znajdowałoby się więc pomiędzy Maryją, dotykając jej niemal zwisającą ręką, a Marią Magdaleną, dotykając jej niemal stopami. Tak jak on sam narodził się z Maryi, tak jego potomek narodzi się z łona Marii Magdaleny. Zasadnicza część ciała Jezusa znajduje się jednak w „kominie” prowadzącym do nieba i ma znaczenie ciała opuszczonego przez ducha, który z pewnością w końcu wzleci do nieba. Układ rąk ciała Jezusa, zwłaszcza wskutek zgięcia jednej z nich w łokciu (spowodowanego podtrzymywaniem jej przez młodzieńca stojącego na drabinie), kojarzy się z ptakiem zrywającym się do lotu.

Prywatne życie arcydzieł TVP Kultura – Rogier van der Weyden, Zdjęcie z krzyża: kwestia kobieca

Wydaje się, że lewa (z apostołem Janem) i prawa część obrazu (z Marią Magdaleną) są sobie przeciwstawione na tej zasadzie, że po stronie Janowej mamy oficjalny nurt religii chrześcijańskiej, a po stronie Marii Magdaleny – jakąś tradycję ezoteryczna, związaną z legendą o świętym Graalu. Po tej stronie Janowej też jest jednak pewna ukryta warstwa znaczeniowa. Przede wszystkim występuje paralela pomiędzy udręczonym ciałem Jezusa a udręką jego Matki – paralela pokazana przez podobny układ ciał. Jeżeli popatrzymy na udrękę Maryi przez pryzmat judaizmu i kabały, to rozpoznamy na tym obrazie w Maryi szechinę – sponiewieraną na ziemi obecność Boga. Z tego punktu widzenia omdlała Maryja jest jakby upadłą szechiną. Ale podtrzymują ją wspólnie Jan i jakaś młoda kobieta. Młoda kobieta wprawdzie płacze, ale też pomaga się dźwignąć Matce Jezusa. Natomiast starsza kobieta stojąca za Janem tylko płacze. Jest w tym zapewne zapowiedź jakiejś przemiany w chrześcijaństwie w sposobie traktowania kobiety. Zmarginalizowana w pierwszej fazie chrześcijaństwa, w drugiej fazie odzyskuje należne sobie, równoprawne z mężczyzną miejsce. Jan i ta młoda kobieta działają wspólnie, ramię w ramię. A że Jan w ogóle symbolizuje drugą fazę chrześcijaństwa – tzw. chrześcijaństwo Janowe w odróżnieniu od Piotrowego – więc być może obraz Rogiera van der Weydena zawiera optymistyczne pod tym względem przesłanie zwrócone w przyszłość.